توضیح یک عکس/ آرایشگر یا دندانپزشک ناصرالدین شاه

 

دکتر رفیع کافیه

انتشار مقاله‌ای کوتاه در سایت دندانه و در پی آن در خبرنامه انجمن دندان‌پزشکی ایران مطلبی در مورد اولین دندان‌پزشکان دوره قاجار به پیوست تصویری از ناصرالدین‌شاه همراه دندان‌پزشکی که در حال معاینه دندان‌های اوست، بازخوردها و نظرات متفاوتی را به همراه داشت. (یک نمونه این بازخوردها که در بسیاری از سایت‌های خبری و تاریخی بازنشر شد)

در این تصویر ناصرالدین شاه به همراه تعدادی خدمه و شخصی که کت و شلوار پوشیده و ابزاری در دست دارد، اطراف دهان ناصرالدین شاه مشغول است.
این عکس توسط آنتوان سورگین گرفته شده است. عکس در تاریخ ۹ صفر۱۳۱۰ ه.ق/۲ سپتامبر ۱۸۹۲ در عمارت مبارکه شهرستانک گرفته شده است و در آلبوم شماره ۱۱۷ و به شماره ۱-۲۵۵۸ در آلبوم خانه کاخ گلستان نگهداری می شود.
بررسی‌های تاریخی حکایت از این دارد که شخصی که آیینه در دست دارد میرزا محمدخان است. اما درباره مرد کت و شلواری حاضر در عکس نظرات کاملا متفاوت است. با توجه به حالت قرار گرفتن فرد در حضور شاه و آیینه‌ای که در دست یکی از افراد قرار دارد، در بعضی از کتابها و مقالات از این شخص به عنوان آرایشگر ناصرالدین شاه یاد شده است. در دایره‌المعارف جهان اسلام از او به عنوان دکتر فوریه، پزشک درباره قاجار نام برده شده است. اما بنا بر مدارکی که در ادامه به آن اشاره خواهد شد، باید فرد کت و شلوار پوشیده در این عکس را یک دندان‌پزشک بدانیم و نه یک آرایشگر.

فرد مزبور کت و شلوار به تن دارد. بررسی منابع تاریخی اثبات می‌کند در آن ایام دلاک خارجی برای اصلاح سبیل ناصرالدین شاه وجود نداشته و آرایشگران حتما لباس قاجاری بر تن می‌کرده‌اند. بسته بودن دهان ناصرالدین شاه در حین معاینه توسط دندان‌پزشک به نظر کاملا طبیعی است، چراکه احتمالا برای شاه قاجار ثبت یک عکس با دهان کاملا باز چندان خوشایند نبوده است.

اما این دندان‌پزشک کیست؟
برای شناسایی این دندان‌پزشک لازم است تاریخچه حضور دندان‌پزشکان در بربار ایران را مرور کنیم:
دندانسازی و دندان پزشکی به صورت مدرن در عهد ناصری با استخدام اولین دندانپزشک غربی به نام دکتر برتراند باتیست انگاریوس هیبنت در تاریخ ۲۰ سپتامبر۱۸۷۲م آغاز شد. این دندان‌پزشک با معرفی دکتر تولوزان(Tholozan) پزشک فرانسوی مخصوص ناصرالدین شاه(۱۸۳۰-۱۸۹۶م/۱۲۴۷-۱۳۱۳ه ق) به صورت رسمی وارد ایران شد.

دکتر برتراند باتیست آنگاریوس هیبنت(Bertrand Baptiste Anesgarius Hybennete) ملقب به مسنن السلطنه سوئدی تبار بود و در شهر ونزبورگ (Vaenesborg) سوئد متولدشد. پدرش کارل یوهان اوسکار هیبنت (kanl Johan oskar Hybennet) در شهر گوته دبورگ (Gothenburg) سوئد در مطب شخصی خود به حرفه دندانپزشکی و جراحی دهان و دندان اشتغال داشت. اولین برخورد برتراند با شغل آینده اش در همین مکان بود. وی در مطب پدری خود به کاراموزی پرداخت و بعدها در شهرهای کیل (Kiel) آلمان و پاریس (Paris) فرانسه به تحصیل در رشته دندان پزشکی مشغول شد و در سال ۱۸۷۶م موفق به اخذ دانشنامه تحصیلی در این رشته شد. وی پس از خاتمه تحصیل در همان سال برای اخذ تخصص در رشته جراحی فک و صورت در دانشکده دندان پزشکی پاریس به عنوان معاون بخش(Assistent)مشغول به کار شد و در سال ۱۸۷۲م پس از پنج سال فعالیت علمی و عملی موفق به اخذ مدرک تخصصی در رشته مربوط گردید. در همین سال به وی پیشنهاد کار در ایران شد. این پیشنهاد به دستور صدر اعظم وقت ایران و توسط دکتر تولوزان به دکتر هیبنت ابلاغ گردید و بموجب قرارداد منعقده دکتر هیبنت ابتدا به مدت سه سال و بعدها با تجدید قرارداد جمعا ۳۵ سال در ایران اقامت کرد.

دکتر پلو دندانپزشک دیگری بود که در سال ۱۲۸۶ه ق به استخدام دولت درامد. خبر ورود او به ایران در شماره ۶۳۶ روزنامه دولت علیه ایران آن سال درج گردیده است.(۲۰رجب ۱۲۸۶ه ق) ولی از قرارداد این دندان پزشک اطلاعی در دست نیست. (اینجا را ببینید)

دکتر ژان باتیست فووریه(Dr.jean baptiste Feuvrier) پزشک دیگری بود که به مدت سه سال در دربار ایران حضور داشت. او در ۶ اکتبر۱۸۴۲ میلادی در شهر کوچک سول در ورسول (Soul de versoul) از بخش ات سوان(Haute Saone) در خانواده یک دندان پزشک نظامی متولدشد. وی پس از پایان رساندن تحصیلات مقدماتی در زادگاهش در سن ۱۹ سالگی به مدرسه پزشکی نظامی شهر استراسبورگ (Strasburg) وارد شد و در سال ۱۸۶۵م در رشته پزشکی از آن فارغ التحصیل گردید. سپس در سال۱۸۷۳م از طرف وزیر بهداری فرانسه برای انجام خدمات پزشکی به مونته نگرو(Montenegro) یوگسلاوی فرستاده شد. دکترفووریه فرانسوی در جریان سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال۱۳۰۶ه ق (۱۸۸۹م) که ۶ ماه و۱۲روز به طول انجامید توسط دکتر تولوزان به شاه معرفی شد. دکتر تولوزان به منظور رفتن به مرخصی و بازگشت موقت به کشورش، او را به عنوان نایب خود به ناصرالدین شاه معرفی کرد و موافقت وی را جلب نمود. اوکه به مانند دکتر تولوزان قبل از آمدن به ایران در خدمت ارتش فرانسه بود، پس از بستن قراردادی در سال۱۳۰۶ه ق (۱۸۸۹م) به طور رسمی وارد خدمت دولت گردید.
دکتر فوریه به مدت سه سال(۱۳۰۶-۱۳۰۹ه ق برابربا۱۸۸۹تا۱۸۹۳م) به عنوان پزشک ناصرالدین شاه در دربار ایران به خدمت کرد. او مجموع مشاهدات خود را در کتابی باعنوان سه سال در دربار ایران به رشته تحریر در آورد. این کتاب اولین بار در کشور فرانسه منتشر شد.

بر اساس آنچه گذشت و دقت در تقدم و تاخر تاریخی به نظر میرسد دکتر پلو قبل از دکتر هیبنت به ایران آمده است ولی از قرارداد ایشان اطلاعی در دست نیست و دکتر هیبنت اولین دندان پزشکی است که با قراردادی به مدت ۳۵ سال در ایران به خدمت پرداخته است.
مقایسه چهره فرد حاضر در عکس با تصویر دکتر فووریه و همچنین دقت در این نکته که قرارداد دکتر فووریه در۱۳۰۹ه ق به پایان رسیده است اثبات می‌کند فرد حاضر در عکس مذبور دکتر فوریه نیست. با توجه به این نکته که دکتر هیبنت در سال ۱۳۱۰ه ق همچنان دندان پزشک دربار بوده است و مقایسه تصویر ایشان با عکس مربوطه قطعا دندان‌پزشک حاضر در عکس دکتر هیبنت است.

منابع و مؤاخذ:
دکتر احمد هاشمیان ،استخدام اولین دندانپزشک اروپایی، فصلنامه تحقیقات تاریخی گنجینه اسناد سال سیزدهم دفتر اول و دوم بهار و تابستان ۸۲ شماره ۴۹۵۰
احمد هاشمیان، تحولات فرهنگی ایران در دوره قاجاریه و مدرسه دارالفنون انتشارات سحاب، تهران ۱۳۷۹
سحر برجسته، سلامت بهداشت و زیبایی در عصر قاجار، انتشارات امیر کبیر، تهران۱۳۹۳

منبع:دندانه