دکتر ملچارسکی و ریاست مدرسه عالی دندانسازی

 

دکتر فالک کوش ملچارسکی یکی از اولین دندان‌پزشکان آکادمیک و تحصیلکرده بود که در سال‌های آخر دوره احمدشاه قاجار وارد ایران شد. از تاریخ دقیق ورود او به ایران اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ اما گویا مقارن با جنگ جهانی اول و در نیمه دهه ۱۲۹۰ شمسی بوده است.

هرچند او تبعه کشور لهستان بود اما عضوی از اولین نسل دندان‌پزشکان مدرن در ایران محسوب می‌شود. جزییات و کیفیت مدرک دانشگاهی‌اش دکتر ملچارسکی چندان روشن نیست و حتی گمان می‌رود که او دندانساز یا متخصص پروتز بوده باشد نه دندان‌پزشک و طبیب دندان، با این حال نقش او در جایگاه اولین رئیس در اولین مرکز آکادمیک آموزش دندان‌پزشکی در ایران، و نیز منصبش به عنوان دندانساز مخصوص رضاشاه، نامش را در تاریخ دندان‌پزشکی ایران ماندگار کرده است.
از تاریخ دقیق ورود او به ایران اطلاعی در دست نیست اما گویا مقارن با جنگ جهانی اول و در نیمه دهه ۱۲۹۰ شمسی بوده است. دکتر ملچارسکی در فن دندانسازی بسیار چیره دست و ماهر بود و مطبش سال‌ها در خیابان قوام السلطنه (سی تیر فعلی) دایر بود. او در سال ۱۲۹۷ به استخدام اداره صحیه درآمد و کلاس‌هایی را برای آموزش دندانسازان تجربی در مطبش تشکیل داد. ۱

«تبعه لهستان و تحصیلکرده آلمان بوده و سمت دندان‌پزشک دربار را داشته است. از نحوه آمدن او به ایران اطلاع دقیقی در دست نیست ولی در سال ۱۳۰۶ که دکتر سیاح از خارج به ایران برگشته است دکتر ملچارسکی در ایران بوده است…
دکتر ملچارسکی در امور تکنیکی دندان دارای تبحر خاص بوده است و آشوت هارطونیان و شهریار سلامت که هر دو با کسب دکتری دندان‌پزشکی جز هیات علمی دانشکده دندان‌پزشکی تهران شدند نزد ملچارسکی کارآموزی می‌کردند.» ۲

دکتر ملچارسکی چند سالی بعد از حضور در ایران به خاطر شهرتی که در ساخت دندان مصنوعی داشت برای ساخت دندان‌های رضاخان، که در آن زمان سردارسپه و رییس الوزرا بود، احضار شد. در شرح خاطرات سلیمان بهبودی پیشخدمت مخصوص رضاخان در خرداد ۱۳۰۲ می‌خوانیم: «دستور فرمودند دکتر ملجاسکی دندانساز را خبر کنم برای معالجه دندان بیاید. مشارالیه فوراً با لوازم آمد و مدت‌ها هفته‌ای دو تا سه روز می‌آمد. از آن به بعد طبیب مخصوص دندان بود.» ۳

ظاهراً رضاخان تا سال‌ها از پروتزهای ساخته دکتر ملچارسکی استفاده می‌کرده است چنانچه یکی از نزدیکان رضاخان در زمان تبعید او در ژوهانسبورگ به این مساله اشاره می‌کند: «چون دندان‌هایی که دکتر ملچارسکی در تهران برای اعلی‌حضرت فقید درست کرده بود، فرسوده و کهنه شده بود و از آن طرف شهرت و مهارت دندانسازان ژوهانسبورگ به گوش اعلی‌حضرت رسید، بدین فکر افتادند که به پزشک دندانساز برای ساختن دندان مراجعه نمایند.» ۴

او همچنین یکی از مشهور‌ترین و موفق‌ترین لهستانی‌های ساکن ایران بود: «در دوره رضاشاه نیز روابط دو کشور در زمینه‌های مختلف برقرار بود. میلچارسکی، یکی از دندان‌پزشکانی بود که به روش غربی به درمان می‌پرداخت و از او به عنوان بنیان‌گذار دندان‌پزشکی نوین در ایران یاد می‌شود. میلچارسکی، به عنوان دندان‌پزشک مخصوص رضاشاه در ایران روزگار می‌گذرانید. سرانجام، مدرسه‌ای برای تربیت دندان‌پزشک در بخشی از دارالفنون برپا کردند و او شیوه نوین دندان‌پزشکی را در ایران به وجود آورد.» ۵

همچنین در طی مذاکرات مجلس شورای ملی در سال ۱۳۰۸ نمایندگان او را «کسی که در ماهی هزار تومان از تبعه ما به عنوان پول دندان می‌گیرد» خطاب می‌کنند و مجموعاً به نظر می‌آید در سختگیری و اخذ دستمزد زیاد هم شهرت داشته است. نمایندگان آن دوران در خلال جلساتی که برای تصویب قوانین مربوط به تأسیس مدرسه دندانسازی داشتند صحبتهای زیادی درباره ملچارسکی کرده‌اند: «… این دکتر ملچارسکی یک شخص محترمی است آمده است اینجا و دندانسازی می‌کند و دستی صد و پنجاه تومان، دویست تومان، سیصد تومان، هم دندان می‌سازد… هم دکتر است، هم دندان خوب می‌سازد، هم پول خوب می‌گیرد…» ۶

در یکی از این جلسات مخبر کمیسیون معارف راجع به او چنین می‌گوید:
«دکتر ملچارسکی در معالجاتی که در مطبش می‌کند از مردم یک قیمت گزافی می‌گیرد خیلی سختی با مردم می‌کند و حقیقتاً قیمت گزافی برای کارش می‌گیرد… چون که خیلی اجحاف می‌کند نسبت به مردم حالا که کنتراتش می‌کنند و حالا برای دولت باید کار بکند یک قدری پول کمتر از مردم بگیرد…» ۷

به نظر می‌رسد دکتر ملچارسکی خود بسیار مایل به قرارداد با دولت ایران بوده است. یکی از نمایندگان مجلس می‌گوید:
«…. دکتر ملچارسکی بنده خودم یادم می‌آید مدت‌ها داوطلب این بود که معلم دندانسازی بشود استخدام شود. شاید اغلب آقایان در نظر دارند تشریف برده‌اند پهلوی دکتر ملچارسکی برای دندانسازی این مسئله را که بنده عرض می‌کنم اذعان می‌کنند یعنی خودش خیلی مایل بود و داوطلب بود که نوکر دولت بشود.» ۸

و ظاهراً از این منصب استفاده کافی را هم می‌برده است: «اما دکتر ملچارسکی همین جا محکمه دارد از صبح تا شام هم کار می‌کند و از وقتی هم که معلم مدرسه دولتی شده است تاکسش را دو برابر کرده است…» ۹

می‌دانیم که در اولین سالهای قرن حاضر هیچ نوع آموزش رسمی دندانسازی و دندان‌پزشکی در کشور وجود نداشت و تنها افراد معدودی بعنوان کارآموز تجربی در مطب دندان‌پزشکان انگشت شمار آن زمان مانند دکتر ملچارسکی و دکتر استپانیان آموزش می‌دیدند و وزارت معارف هم تأییدیه آن‌ها را می‌پذیرفت. در سال ۱۳۰۶ که دکتر سیاح پس از تحصیل دندان‌پزشکی در سوییس و آلمان به ایران بازگشت بر اساس آنچه دیده و آموخته بود، تصمیم به پایه گذاری آموزش آکادمیک دندان‌پزشکی در ایران گرفت. او به دیدن چند دندان‌پزشک رسمی شاغل در ایران رفت و سعی کرد همکاری ان‌ها را جلب کند. دکتر سیاح در خاطرات خود نوشته است:
«… دکتر ملچارسکی اهل لهستان و جز زبان روسی و آلمانی زبان دیگری نمی‌دانست و به زحمت چند کلمه‌ای فارسی صحبت می‌کرد. قدش کوتاه کمی فربه و در آن هنگام به نظر پنجاه ساله می‌آمد…. از تکنسینهای فوق العاده‌ای بود که در فن پروتز دندانی مهارتی بسزا و از وضع دندان‌پزشکی در ایران اطلاعات نسبتاً وسیعی داشت. وی با کمال مهربانی به من وعده هرگونه کمک و همکاری را داد… اغلب با دکتر ملچارسکی درباره این وضع نامطلوب صحبت می‌کردیم و برای سر و سامان دادن به دندان‌پزشکی چاره‌ها می‌اندیشیدیم…» ۱۰
سرانجام با پیگیری دکتر سیاح، دکتر ملچارسکی به واسطه رفت و آمد به دربار و دسترسی به شاه توانست فرمان تأسیس مدرسه عالی دندانسازی را از رضاشاه بگیرد.

«… در سال ۱۳۰۷ رضا شاه طی فرمانی دستور تأسیس مدرسه دندانسازی را صادر کرد و دو سال بعد این مدرسه شروع بکار نمود. محل اولیه این مدرسه، در دارالفنون بود و مدیریت فنی آن را دکتر میلچارسکی به عهده داشت.» ۱۱

در دی ماه ۱۳۰۸ قانون تأسیس مدرسه دندانسازی در مجلس به تصویب رسید و ریاست و مدیریت این مدرسه به دکتر ملچارسکی سپرده شد. متن مصوبه مجلس راجع به استخدام او به این شرح است:

«قانون اجازه استخدام دکتر ملچارسکی لهستانی جهت مدیریت فنی و معلمی دندانسازی به مدت سه سال
مصوب ۱۲ دی ماه ۱۳۰۸
ماده اول – دولت مجاز است دکتر فالک‌کوش ملچارسکی تبعه دولت لهستان را از اول مهرماه ۱۳۰۸ برای مدت سه سال به جهت مدیریت فنی ومعلمی دندانسازی استخدام نماید.
ماده دوم – حقوق سالیانه دکتر فالک ملچارسکی به قرار ذیل است که به اقساط ماهیانه به مشارالیه پرداخته خواهد شد.
سال اول – ماهی دویست و پنجاه تومان سالیانه سه هزار تومان.
سال دوم – ماهی سیصد تومان سالیانه سه هزار و ششصد تومان.
سال سوم – ماهی سیصد و پنجاه تومان سالیانه چهار هزار و دویست تومان.
ماده سوم – دولت می‌تواند در هر موقع با تأدیه سه ماه حقوق کنترات دکتر مزبور را فسخ نماید ولی اگر دکتر به میل خود استعفاء داد از تاریخ‌استعفاء حق اخذ حقوق نخواهد داشت.
ماده چهارم – سایر شرایط استخدام دکتر ملچارسکی مطابق قانون ۲۳ عقرب ۱۳۰۱ راجع به کنترات اتباع خارجه خواهد بود… ۱۲
‌

این قانون در سال ۱۳۱۱ به مدت سه سال دیگر تمدید شد:
«قانون اجازه تمدید قرارداد استخدام دکتر ملچارسکی مدیر فنی و معلم مدرسه دندانسازی مصوب ۲۹ شهریور ماه ۱۳۱۱ شمسی
ماده اول – دولت مجاز است قرارداد استخدام دکتر فالک کوش ملچارسکی تبعه دولت لهستان را که به موجب قانون ۱۲ دی ماه ۱۳۰۸ شمسی‌استخدام شده است برای مدیریت فنی و معلمی مدرسه دندانسازی به مدت سه سال از تاریخ اول مهر ماه ۱۳۱۱ تمدید نماید.
ماده دوم – حقوق دکتر ملچارسکی به قرار ذیل است که به اقساط ماهیانه به مشارالیه پرداخته می‌شود:
۱) از اول مهر تا آخر اسفند ۱۳۱۱ به قرار ماهی ۱۷۵۰ ریال به علاوه ۲۹ پهلوی طلا (یا معادل ۲۹ پهلوی اسعار خارجه).
۲) از اول سال ۱۳۱۲ تا ختم قرارداد در هر ماه مبلغ دو هزار ریال به اضافه ۲۹ پهلوی (یا معادل ۲۹ پهلوی اسعار خارجه)….» ۱۳

تصویب این قوانین بحثهای مفصلی را بین نمایندگان و وزیر معارف و معاونش در صحن مجلس پیش آورده بود که بررسی آن‌ها امروزه اطلاعات جالبی را بدست می‌دهد. گویا بسیاری از نمایندگان دیدی منفی به دکتر ملچارسکی داشته‌اند و خواهان استفاده از دکتر سیاح و سایر دندان‌پزشکان ایرانی در رأس مدرسه دندانسازی بوده‌اند:

«ه‌مان را بیاورید که هم پول کمتر می‌گیرد و هم فارسی درس می‌دهد. یک نفر را چرا ما بیاییم یک مرتبه در سال سه‌هزار تومان، چهارهزار تومان بهش بدهیم برای چه؟… خوب بروید دکتر یحیی‌خان هست، سیاح هست، دیگران هستند آن‌ها را معلم کنید….» ۱۴
یکی دیگر از نمایندگان مجلس هفتم می‌گوید:
«… حالا بیاییم یک شخص دندانسازی که آمده است اینجا به جهت چه کاری نمی‌دانم، خدای نخواسته یک دندان طمعی به جهت ما تیز کرده است یا اینکه می‌خواهد کاری بکند. حالا می‌خواهند او را کنترات کنند…. اگر خدمتی به این مملکت کرده است می‌خواهند در مقابل خدمتش تشویقی از او بکنند، خوب دوهزار تومان، سه‌هزار تومان، چهارهزار تومان به او بدهند برود. اگر خدمتی نکرده است خوب آمده است گردشش را در این مملکت کرده است، با کمال افتخار مهمان‌نوازی از او می‌کنیم و از این مملکت برود… عملیات این شخص را بگویند که اولاً تعلیم و تعلم است و ملتزم می‌شود برای تعلیم و تعلم، و دندانسازی هم خودش می‌کند یا نمی‌کند…» ۱۵

«… دکتر ملچارسکی دکتر منحصر بفرد نیست در طهران. ما از ایرانی‌ها داریم که از دکترهای خوب دندانسازی هستند… دکتر سیاح دکتر خوبی است. خوب اگر دکتر ملچارسکی حاضر نیست با این حقوق درس بدهد یکی دیگر را بیاورید درس بدهد یک ایرانی را بیاورید آیه نازل نشده است که حتماً یک شاپو بسر را بیاورند درس بدهد…. ۱۶

و البته وزیر معارف و معاونش ملچارسکی را فردی مفید و مؤثر می‌دانستند و از اقدامات او دفاع می‌کردند:
«وزیر معارف:… وزارت معارف صلاح دانست که از اول سال تحصیلی امسال مدرسه افتتاح شود، به این جهت دنبال یک معلمی می‌گشته است و مسیو ملچارسکی را پیدا کرده است و او را دعوت کرده است، بلکه از اول تابستان به او مأموریت دادند که اسباب این مدرسه دندانسازی را فراهم کند برای اشیاء و مصالح دیگر و آن هم البته زحمت بسیار کشیده…
معاون وزارت معارف (آقای فرخ):… چند سال است که وزارت معارف در این فکر است که مدرسه دندانسازی را ایجاد کند، علت هم این است که ما در ولایات دندانساز نداریم و احتیاجات فوق‌العاده داریم به دندانساز، حتی زیاد‌تر از طبیب به دندانساز محتاجیم. برای این کار در بودجه ۱۳۰۸ مبلغی در قسمت اعتبارات منظور شد برای خرید لابوراتوآر و لوازم فنی این مدرسه. امسال بر طبق تصویب بودجه دکتر ملچارسکی مأمور شد و رفت این اسباب‌ها را خریداری کرد و آورد و کلاس دندانسازی هم کلاسی است در مدرسه طب و جزء مدرسه طب است و در آنجا دکتر ملچارسکی تدریس می‌کند دو قسمت را یک قسمت امراض دهان و دندان را از نقطه‌نظر طبی و یک قسمت ساختن دندان و لثه دندان و غیره را از نقطه‌نظر فنی و شاگردهایی که در آنجا کار می‌کنند این قسمت را در آنجا تکمیل می‌نمایند و ما پس از چند سال می‌توانیم یک عده طبیب دندانساز برای ولایات داشته باشیم و پروگرام مدرسه دندانسازی هم از شورای عالی‌مقام گذشته است.» ۱۷

«معاون وزارت معارف:… از نظر تکنیک دندانسازی نظیر ملچارسکی خیلی کم است نه در طهران و ایران بلکه در اروپا هم خیلی کم است. یک آدمی است که ‌‌نهایت درجه تخصص را در تکنیک دندانسازی دارد و فوق العاده هم از او استفاده شده است. شاگردانی را که تربیت کرده است الان دندان می‌سازند که روز اولی که شخص در دهان می‌گذارد هیچ دهان را نمی‌زند خود بنده دندان ساختم و در مدرسه دندانسازی ساخته شده و روز اولی که در دهان بنده گذاشت بدون اینکه یک ذره جای دهن بنده را بزند جای گرفت و مخصوصاً عرض می‌کنم که شاگردان این مدرسه قالب گرفتن و ساختن را خوب آموخته‌اند از دندانسازی چه می‌خواهیم؟ از مدرسه دندانسازی می‌خواهیم که یک اشخاص دندانسازهائی را تربیت کند که در ساختمان دندان مهارت تام و تمام داشته باشد…. ملچارسکی بیش از آنچه برای تربیت این عده شاگرد لازم است وقت صرف می‌کند…. ۱۸

پس از تصویب مجلس، دولت مکلف به تأسیس مدرسه دندانسازی شد و وزیر معارف و اوقاف وقت هم در این امر نقش موثری داشت:

«اعتبار بخشیدن به مدرسهٔ دندانسازی یکی دیگر از کارهای اعتماد الدوله قراگزلو بود. او بـا اجـازهٔ مجلس شورای ملی، از تاریخ اول مـهر سـال ۱۳۰۸، دکتر فالک کوش ملچارسکی، تبعهٔ دولت لهستان، را برای مدت سه سال برای مدیریت فنی و معلمی این مدرسه استخدام کرد.» ۱۹

به این ترتیب اولین گام در ایجاد و توسعه دانش دندان‌پزشکی در ایران برداشته شد و مدرسه عالی دندانسازی در سال ۱۳۰۹ با تصویب شورای عالی معارف شروع به کار کرد.

«به موجب نظامنامه مصوب ۱۳۰۹ داوطلبان دندانسازی ناگزیر شدند که در مدرسه دندانسازی تحصیل نمایند…
به موجب قانون مصوب ۱۲ دی‌ماه ۱۳۰۸ دکتر فالک کوش ملچارسکی تبعه دولت لهستان، برای مدیریت فنی معلمی مدرسه دندانسازی استخدام و طبق قانون مصوب ۲۹ شهریورماه ۱۳۱۱ به مدت سه سال از تاریخ اول مهر ۱۳۱۱ استخدام و تمدید شد و مدرسه دندانسازی در سال ۱۳۰۹ جزء مدرسه عالی طب تأسیس گردید و تا سال ۱۳۱۳ ریاست آن با دکتر ملچارسکی بود. در مهرماه سال مذکور دکتر محسن سیاح ریاست مدرسه را عهده‌دار شد.» ۲۰

اما کمی بعد با تأسیس دانشگاه تهران شرایط مدرسه دندانسازی هم تغییر کرد:
«… به دهه ۱۳۰۰-۱۲۹۰ مـی‌رسیم کـه بـا استخدام اطباء خارجی چون دکتر استپانیان (تبعه کشور ترکیه) و میلچارسکی (تـبعه کـشور سوئیس) وضع حرفه دندان‌پزشکی و به اصطلاح آن روز حرفه دندانسازی شکل آکادمیک به خود گرفت و ۲۲ مهرماه ۱۳۰۹ شمسی بـا تـصویب اسـاسنامه مدرسه عالی دندانسازی در ایران توسط شورای عالی معارف نقطه عطفی در تاریخ دنـدانپزشکی ایـران بـه وجود آمد و در سال ۱۳۱۳ شمسی که قانون تأسیس دانشگاه از تصویب مجلس وقت گذشت می‌توان گـفت اولیـن پایـه و اساس دانشکده دندان‌پزشکی طرح‌ریزی و در سال ۱۳۱۶ اولین دانشکده دندان‌پزشکی در ایران در محوطه فعلی دانشگاه تهران، بـنا گـردید. ۲۱

هرچند امروزه از دکتر ملچارسکی اطلاعات زیادی در دست نداریم، اما در بعضی از منابع تاریخ عمومی و معاصر اشاراتی به او دیده می‌شود. یک لهستانی مقیم ایران در سالهای جنگ دوم جهانی در خاطراتش از او نوشته است:
«در چهارراه پهلوی اقامت داشتیم که یک روز ظهر سر و صدای زیادی شنیدم. از پنجره به بیرون نگاه کردم، جمعیت انبوهی مقابل منزلی دیدم که به صف ایستاده بودند و حتی در داخل منزل هم شلوغ بود. آن منزل متعلق به دکتر میلچارسکی دندان‌پزشک معروف لهستانی بود که پزشک مخصوص شاه و دربار نیز بود. آقای دکتر در زمان رضاشاه پس از جنگ جهانی اول به دعوت دانشگاه تهران به ایران آمده بود و در دانشکده پزشکی تدریس می‌کرد و او بود که اولین انجمن دندان‌پزشکی را تأسیس کرد. وی در مقابل منزل محل سکونت ما مطب داشت و آن روز‌ها این محل که مقابل کافه شهرداری معروف قرار داشت، محلی اعیانی و اشرافی به حساب می‌آمد و مطبش همیشه شلوغ بود. روزی که من شلوغی آن منزل را دیده بودم به خاطر روز عاشورا بود و بنا به رسم معمول هر ساله مادموازل ایزابلا ناهار نذری می‌داد… این دختر خانم زیبا فرزند و تنها دختر آقای دکتر میلچارسکی بود… آخرین باری که او را دیدم…‌‌ همان زیبایی خیره‌کننده خود را داشت. آن زمانی که دکتر میلچارسکی فوت کرده بود و در گورستان دولاب مدفون شد.» ۲۲

همچنین اطلاعاتی درباره او و مدرسه دندانسازی در تاریخ شفاهی نهفته در دل بزرگان و متقدمین دندان‌پزشکی ایران وجود دارد:
«رییس اولین دانشکده دندان‌پزشکی هم یک ارمنی بود به نام ملچامسکی. همان‌کسی بود که ۱۳۰۲ دندان‌های رضاخان را درست کرد و یک دست دندان مصنوعی برای رضا شاه ساخت. این دست دندان تا ۲۰ سال بعد که رضا شاه را به ژوهانسبورگ تبعید کردند در دهانش بود و در آنجا شکست. رضا شاه خیلی از این درمان راضی بود و به ملچاسکی گفت چقدر پول و دستمزد می‌خواهی و این مرد بزرگ گفت من پول نمی‌خواهم به‌جای آن یک مدرسه دندان‌پزشکی تأسیس کنید و همین می‌شود که رضا شاه در سال ۱۳۰۷ دستور تأسیس اولین دانشکده دندان‌پزشکی ایران را صادر می‌کند… بنابر پیشنهاد دکتر ملچارسکی لهستانی، دندانساز مخصوص دربار، از طرف دربار دستور تأسیس مدرسه دندانسازی، به اعتمادالدوله قره گزلو، وزیر معارف وقت، داده شد و مدرسه دندانسازی در سال ۱۳۰۹ تأسیس شد.» ۲۳

بعد از برکناری از ریاست مدرسه اطلاع چندانی از دکتر ملچارسکی نداریم اما می‌دانیم که پس از حدود چهل سال فعالیت و حضور در ایران در سال ۱۳۳۲ در تهران درگذشت و در گورستان لهستانی‌ها در دروازه دولاب تهران به خاک سپرده شد.

منبع:دندانه