دندانپزشکی در ایران

 

مطالعه و مقایسه بخش دندان‌پزشکی نظام‌های سلامت در کشورهای گوناگون همواره مورد توجه دندان‌پزشکان بوده است. در این رابطه گاه اطلاعات نادرست و ضد و نقیضی رد و بدل می‌شود و عموماً منبع قابل اعتمادی برای دریافت اطلاعات وجود ندارد. از این رو سعی کردیم که منبعی قابل اعتماد برای دریافت این اطلاعات بیابیم. در شماره زمستان ۲۰۱۸ نشریه علمی American College of Dentists نظام‌های سلامت دهان و دندان‌پزشکی هفت کشور ایران، بریتانیا، فنلاند، چین، هند، استرالیا و کشورهای آمریکای لاتین در مقالاتی از نویسندگان محلی مورد بررسی قرار گرفته است. این مقالات می‌توانند قابل اعتماد تلقی شوند، در نتیجه تصمیم گرفتیم که آن‌ها را خلاصه و ترجمه کنیم. سعی داریم که علاوه بر این منبع، منابع قابل اعتماد دیگری را بیابیم و به‌مرور این مجموعه را (که در نظر داریم تا حدی به‌صورت منظم منتشر شود) کامل کنیم.
این مجموعه را با مقاله ایران شروع می‌کنیم. نویسنده این مقاله «دکتر علی کاظمیان»، استادیار سلامت دهان دانشکده دندان‌پزشکی مشهد هستند.

دندان‌پزشکی در ایران
مترجم: احمد صوفی محمودی
زیر نظر: دکتر علی کاظمیان

دانشکده‌های دندان‌پزشکی در ایران
اولین دانشکده دندان‌پزشکی در سال ۱۳۱۶ شمسی در تهران تأسیس شد. تا قبل از انقلاب، پنج دانشکده دندان‌پزشکی (تهران و ملی (در شهر تهران)، مشهد، اصفهان و شیراز) در سراسر کشور وجود داشت. تعداد این دانشکده‌ها تا سال ۱۳۸۰ به ۱۸ رسید و سپس با جهشی در اوایل دهه ۱۳۹۰، اکنون به ۶۲ دانشکده رسیده است. این تعداد شامل دانشکده‌های دولتی، شعبه‌های بین‌الملل و دانشکده‌های دانشگاه آزاد است. حدود دو-سوم دانشجوهای دندان‌پزشکی شهریه پرداخت نمی‌کنند. دانشجوهای شهریه‌پرداز بلافاصله پس از فارغ‌التحصیلی می‌توانند مدرک خود را دریافت کنند.

راه دندان‌پزشک‌شدن در ایران
در کنکور سال ۱۳۹۷، بیش از ۶۴۰ هزار نفر در رشته علوم تجربی به رقابت پرداختند که ۱٬۶۰۰ نفر (کم‌تر از ۰٫۳٪) به دانشکده‌های دندان‌پزشکی سراسر کشور راه یافتند. پس از گذراندن واحدهای آموزشی در طی شش سال و ارائه یک پایان‌نامه، سربازی (برای پسرها) و طرح در مناطق محروم (برای پسرهایی که از سربازی معاف هستند و دخترها) نیز باید طی شود.
سلامت دهان ایرانیان
در گزارش سال ۲۰۰۳ (۱۳۸۲ شمسی) سازمان جهانی بهداشت (WHO) ایران به‌عنوان کشوری با سطح پایین پوسیدگی دندان در کودکان ۱۲ ساله (شاخص DMFT بین ۱٫۲ تا ۲٫۶) و با سطح متوسط پوسیدگی در افراد ۳۵ تا ۴۴ ساله (شاخص DMFT بین ۹٫۰ تا ۱۳٫۹) بوده است. در پیمایش کشوری سال ۱۳۹۱ نیز سطح پوسیدگی تغییر چندانی نکرده بود. با این حال شاخص DMFT در افراد میان‌سال ایرانی از ۱۱٫۳ در سال ۱۳۷۱ به ۱۳٫۲ در سال ۱۳۹۱ رسیده است که می‌تواند هشداردهنده باشد.
تغییرات در شیوه زندگی و استفاده از غذاها و نوشیدنی‌های شیرین و پوسیدگی‌زا می‌تواند بخشی از این افزایش در DMFT را توضیح دهد. ۸۱٫۸٪ از میزان شاخص DMFT در کودکان ۱۲ ساله مربوط به پوسیدگی‌های درمان‌نشده است. همین مسئله نیاز به دسترسی به خدمات دندان‌پزشکی را نشان می‌دهد.

تعداد دندان‌پزشکان در ایران
افزایش تعداد دانشکده‌های دندان‌پزشکی موجب افزایش چشم‌گیر تعداد دندان‌پزشکان شده است. در حال حاضر در ایران نسبت دندان‌پزشک به جمعیت تقریباً ۱:۲۵۰۰ است که از میانگین جهانی بیش‌تر (تقریباً ۱:۴۵۰۰)، اما از آمریکا (۱:۱۶۴۴) و اروپا (۱:۱۴۰۸) کم‌تر است. این نسبت در آینده به‌علت تعداد زیاد فارغ‌التحصیلان و بازگشت افرادی که در خارج از کشور تحصیل کرده‌اند، افزایش خواهد یافت. بر اساس برخی تخمین‌ها، در آینده نزدیک ایران بیش‌ترین میزان نسبت دندان‌پزشک به جمعیت در دنیا را خواهد داشت. البته در سال‌های اخیر روند مهاجرت دندان‌پزشکان به خارج از کشور شدت گرفته که این عامل هم می‌تواند در نسبت دندان‌پزشک به جمعیت تأثیرگذار باشد.

تخصص‌های دندان‌پزشکی در ایران
تعداد متخصصان در ایران یک-پنجم تعداد دندان‌پزشکان عمومی تخمین زده شده است. در دانشکده‌های ایران ۱۲ بخش تخصصی وجود دارد که شامل ده رشته دکترای تخصصی (جراحی دهان، فک و صورت، آسیب‌شناسی دهان، فک و صورت، رادیولوژی دهان، فک و صورت، بیماری‌های دهان و تشخیص، دندان‌پزشکی کودکان، دندان‌پزشکی ترمیمی، پریودنتیکس، پروتزهای دندانی، ارتودنسی و اندودنتیکس) و دو رشته PhD (دندان‌پزشکی اجتماعی و مواد دندانی) است. طول مدت رشته‌های تخصصی سه تا پنج سال است. برخی فلوشیپ‌ها از جمله درد دهانی، فکی و صورتی، ایمپلنت‌های دندانی، دندان‌پزشکی بیمارستانی و ترومای دندانی نیز ارائه می‌شود. تعداد این رشته‌های تخصصی در ایران بیش از آمریکاست. تخصص‌گرایی می‌تواند دسترسی قشر محروم به خدمات را تحت تأثیر قرار دهد، چرا که توان مالی دریافت خدمات تخصصی را نخواهند داشت.

تفاوت در دسترسی به خدمات
نسبت دندان‌پزشک به جمعیت در استان تهران ۱۱ برابر استان‌های محروم‌تر از جمله خراسان شمالی است. تراکم تعداد دندان‌پزشکان در استان‌ها با طبقه اجتماعی‌شان بسیار مرتبط بوده است. در شهرهای بزرگ نیز دسترسی به دندان‌پزشکی در بین مناطق محروم‌تر و برخوردارتر تفاوت دارد. سیاست‌گذاران با تربیت دندان‌پزشکان بیش‌تر سعی در حل این مشکلات داشته‌اند.

سطوح نظام سلامت دهان در ایران
نظام ارائه خدمات دندان‌پزشکی در ایران در چهار سطح طراحی شده است. سطح اول مربوط به پیشگیری اولیه در خانه‌های بهداشت است که عموماً در مناطق روستایی و حاشیه‌ای وجود دارند. در این سطح، آموزش بهداشت دهان، معاینه دوره‌ای دندان‌ها و ارجاع به سطوح بالاتر توسط بهورزها صورت می‌گیرد. بهورزها از افراد محلی هستند. در سال‌های اخیر تربیت افراد در دانشگاه برای ارائه خدمات بهداشتی در این سطح مورد توجه بوده است. سطح دوم ارائه خدماتی از جمله بیرون‌آوردن ساده دندان‌ها، جرم‌گیری و جلادادن دندان‌ها و گرفتن عکس رادیوگرافی در مراکز بهداشت توسط بهداشتکاران است. سطوح سوم و چهار ارائه خدمات به‌ترتیب مربوط به خدمات ارائه‌شده توسط دندان‌پزشکان عمومی و متخصص است.
در حال حاضر، بهورزها خدمات سلامت دهان چندانی ارائه نمی‌دهند و سطح دو خدمات نیز وجود ندارد. در نتیجه می‌توان گفت خدمات سلامت دهان در ایران عملاً دو سطح دارد: دندان‌پزشکان عمومی و دندان‌پزشکان متخصص.
به بهداشتکارانی که در دهه ۱۳۶۰ با دوره‌ای دوساله تربیت یافتند، اجازه داده شده که در صورت شش سال ارائه خدمات در مناطق روستایی و موفقیت در آزمون ورودی، در دانشگاه مدرک دکترای حرفه‌ای دندان‌پزشکی دریافت کنند. در نتیجه این کار، تعداد بسیار کمی از بهداشتکاران در نظام ارائه خدمات دندان‌پزشکی باقی مانده‌اند.
دستیاران دندان‌پزشکی و تکنسین‌های پروتز اعضای دیگری از تیم دندان‌پزشکی هستند که می‌توانند به‌صورت رسمی یا غیر رسمی تربیت یابند.

نظام پرداخت دندان‌پزشکی در ایران
۷۰٪ خدمات سلامت دهان در مناطق روستایی توسط بخش دولتی تأمین می‌شود، در حالی که این میزان در مناطق شهری کم‌تر از ۲۰٪ است. بیش‌تر دندان‌پزشکان بر اساس کارانه (پرداخت به‌ازای خدمت یا fee-for-service) کار می‌کنند.

بیمه‌های دندان‌پزشکی در ایران
تقریباً همهٔ ایرانیان تحت پوشش یک یا چند بیمه از چهار صندوق اصلی بیمه هستند، اما سهم بخش دندان‌پزشکی در این بیمه‌ها ناچیز است. بیمه دندان‌پزشکی دولتی تنها گروه‌های خاصی مانند زنان باردار و شیرده و کودکان زیر دوازده سال را تحت پوشش قرار می‌دهد. البته بیمه‌های دندان‌پزشکی جداگانه‌ای توسط بخش نظامی، بانک‌ها و شرکت نفت برای کارمندان خودشان وجود دارد. حدود دو میلیون نفر از ایرانیان تحت پوشش این بیمه‌های جداگانه هستند که بعضاً ایملپنت را نیز شامل می‌شود.

شرکت‌های شبه بیمه‌ای
نوع دیگری از بسته‌های دندان‌پزشکی غیر قانونی نیز وجود دارد که به‌عنوان بیمه معرفی می‌شوند. گروه‌های تجاری خصوصی اغلب در شهرهای بزرگ در ازای ارجاع بیماران به دندان‌پزشکان جوان، تعرفه‌های کم‌تری به آن‌ها می‌دهند (به‌اصطلاح شرکت‌های شبه‌بیمه‌ای).

برنامه‌های ملی سلامت دهان در ایران
مجموعه‌ای از برنامه‌های سلامت دهان توسط وزارت بهداشت تا کنون انجام شده است. از جمله این برنامه‌ها می‌توان به وارنیش فلوراید از سال ۱۳۸۰ در مدارس و مراکز بهداشت، آموزش سلامت دهان در مراکز بهداشت، فیشور سیلانت دندان‌های مولر اول دائمی کودکان هفت ساله و دهانشویه فلوراید در دبستان‌ها و مهد کودک‌ها اشاره کرد. ارزیابی دقیقی از عملکرد این برنامه‌ها وجود ندارد.

داده‌های سلامت دهان در ایران
در ایران داده‌های سلامت دهان به‌صورت منظم و پایدار جمع‌آوری نمی‌شوند، روش‌های متفاوتی برای آن‌ها استفاده شده و جمع‌آوری داده‌ها نیز ناقص است. در نتیجه داده‌های کافی و قابل اعتمادی برای سیاست‌گذاری منطقی وجود ندارد. البته این نقص به‌صورت کلی در داده‌های سلامت ایران وجود دارد. از سال ۱۳۹۵ پیاده‌سازی طرح پرونده الکترونیکی سلامت مورد بحث بوده که تا الان انجام نشده است.

درمان بیش از حد
درمان بیش از حد نیاز (overtreatment) یکی از معضلات در دندان‌پزشکی ایران است. این مسئله به‌خصوص در مورد فناوری‌های جدیدتر مثل ایمپلنت یا دندان‌پزشکی زیبایی حادتر است. از علل آن می‌توان به نحوه پرداخت در ازای خدمت، سود تجاری شرکت‌ها از مواد و تجهیزات دندان‌پزشکی، افزایش نسبت دندان‌پزشک به جمعیت، نبود دستورالعمل‌های مبتنی بر شواهد، این نگاه که درمان بیش‌تر بهتر است، فشار یا تقاضا از جانب بیماران و درمان تدافعی (ترس از شکایت توسط بیماران) اشاره کرد.

منبع:دندانه