برش‌های تاریخی یک نسل حافظه‌گریز/نگاهی به رمان دکتر حامد اسماعیلیون

 

ایمان مهرگان

چهارمین کتاب و دومین رمان دکتر حامد اسماعیلیون شاید برای مخاطبی که پیش از این رمان «دکتر داتیس» را خوانده باشد یک اتفاق کاملا متفاوت باشد. اسماعیلیون به عنوان یک دندان‌پزشک در رمان قبلی خود مشخصا به سراغ تجربیاتش در حوزه کاری خود رفته و داستان یک دکتر دندان‌پزشک و تقابلش با بیمارانش را نوشته بود. اما این‌بار اسماعیلیون به سراغ بازخوانی فصل مهمی از تاریخ معاصر ایران رفته و دهه شصت و درگیری‌های سیاسی و گروهی آن را دستمایه رمان «گاماسیاب ماهی ندارد» قرار داده است.
رمان اخیر او را می‌توان پاره‌های تقویمی ورق خورده دانست که تعمدا روایت سیر تاریخی خود را در برش‌های زمانی روایت می‌کند. نکته دیگری که می‌توان تفاوت این رمان با دکتر داتیس دانست شیوه روایت است. در رمان قبلی اول شخص، راوی داستان بود؛ اما این‌بار روایت به مروری در باب زندگی دو شخصیت اصلی می‌رود که تا پایان رمان ارتباطی با یکدیگر ندارند و به نظر می‌رسد اسماعیلیون قصد کرده است که با دو سوی ماجرا یکسان برخورد داشته و به هر دوی این شخصیت‌ها فرصتی مساوی برای بیان بدهد.

نکته مهم در این شیوه آن است که اسماعیلیون مبنای رمان را بر اساس تعهد شخصیت‌ها به عقیده سیاسی خود قرار داده و رمان را تا انتها در وضعیتی خاکستری نگه می‌دارد. شخصیت‌های گاماسیاب ماهی ندارد هیچکدام یک سویه و یک وجهی نیستند. همگی شخصیت‌ها در لحظاتی دچار وسوسه پا پس کشیدن از آرمان قرار می‌گیرند. به نظر می‌رسد در این رمان مسئله اصلی چگونه در مسیر آرمان ایستادن است. هرچند در فصل پایانی رمان به هر دلیل نویسنده تلاش کرده این کش‌مکش تاریخی را با جمله‌ای که از زبان یکی از شخصیت‌ها گفته می‌شود خاتمه دهد. آنچه مسلم است تفاوت اصلی در دو رمان اخیر اسماعیلیون پرداختن به جزئیات در رمان پیشین اوست؛ در حالی‌که این رمان اگرچه در لحظاتی سراغ جزئیات را می‌گیرد اما نگاه کلی‌گرا دارد.

با توجه به اینکه این نوشته را به هیچ عنوان نمی‌شود یک نقد دانست و بیشتر به دنبال آن است که یک خوانش و یا مرور بر مسیر داستان‌نویسی دندان‌پزشکی باشد که به عنوان نویسنده جایگاه خود را در ادبیات معاصر ما تثبیت کرده؛ نمی‌توان به عوامل فرمی و زبانی پرداخت. آنچه در این یادداشت قصد دارم به نتیجه برسانم اهمیت پرداختن به فضای آشنا در اثر یک نویسنده است. در دکتر داتیس اگرچه گاهی آشنایی و تسلط اسماعیلیون با فضای داستانش که مطب یک دندان‌پزشک است، سبب می‌شد اصطلاحات تخصصی این حوزه برای مخاطب عام گیج کننده باشد، اما پرداخت شخصیت‌ها به خوبی از مسیر جزئیات ریز رفتاری بیماران و اطرافیان دکتر داتیس اتفاق می‌افتاد. اما در رمان اخیر او این مسئله تا حد زیادی کمرنگ شده است و جای خود را به فضاهای خالی‌ای داده است که تنها آشنایی با فضای تاریخی ایران در سال‌های پر هیاهوی دهه شصت می‌تواند به شخصیت‌سازی رمان کمک کند. در گاماسیاب ماهی ندارد حافظه تاریخی مخاطب کتاب و شناخت او از جزئیات اتفاقات آن دهه نقش کلیدی در غوطه‌ور شدن در رمان دارد. مخاطبی که چندان آشنایی با فضا‌ها و گروه‌بندی‌های آن دوره نداشته باشد گاهی متوجه جزئیاتی که اسماعیلیون به دلایل مشخص از ان می‌گذرد، نمی‌شود. البته نباید فراموش کرد شخصیت رمان پیشین او نیز اگرچه یک دندان‌پزشک بود اما دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی‌اش از لابلای نوع نگاهش به جامعه پیرامونش به‌خوبی دیده می‌شد. و این می‌تواند نشان دهد که چرا اسماعیلیون از دکتر داتیس وارد فضایی متفاوت همچون گاماسیاب ماهی ندارد می‌شود.

اما آنچه نباید در این بین نادیده گرفت تسلط خوب اسماعیلیون در گفتن داستان است. او نقش خود را به خوبی در ایجاد وسوسه تداوم خواندن در مخاطب بازی می‌کند.
روان بودن روایت و به ویژه لحن در هر دو کتاب اسماعیلیون موید این مسئله است که او به فن داستان گویی مسلط است؛ حال چه از طریق مونولوگی ذهنی در دکتر داتیس باشد و یا در نقش یک راوی که گویی تاریخ را در برش‌های‌ گاه به گاهش روایت می‌کند.

از دیگر نقاط مشترک دو کتاب باید به اهمیت شخصیت‌های پیرامونی شخصیت‌های اصلی اشاره کرد. اگر در دکتر داتیس بیماران هر کدام به میزان حضور در رمان بخشی از این بار را بر دوش داشتند؛ در گاماسیاب ماهی ندارد نقش خانواده‌های شخصیت‌های اصلی چنان پر رنگ است که در حقیقت ما بخش‌های ناگفته شکل دهنده شخصیت‌های اصلی را در میان رفتار و سخنان آنان پیدا می‌کنیم.

گاماسیاب ماهی ندارد به واسطه پرداختن به موضوعی که در حوالی خطوط قرمز است و بخصوص پرداختن به فصلی پر اهمیت در تاریخ معاصر ایران رمانی مهم است که اسماعیلیون به خوبی توانسته از پس دشواری‌های این مسئله برآید.
اگر اقبال به دکتر داتیس را می‌شد به پای تسلط نویسنده به حوزه داستان، که‌‌ همان دندان‌پزشکی است، دانست این‌بار اسماعیلیون ثابت کرده است که در روایتی کاملا متفاوت نیز به عنوان نویسنده‌ای از نسل امروز داستان‌نویسان ایران توانایی ساخت فضایی جذاب که بتواند مخاطب را با خود همراه کند، را داراست.

شناسنامه کتاب:
گاماسیاب ماهی ندارد
نویسنده: حامد اسماعیلیون
قطع: رقعی
نوع جلد: شومیز
ناشر: ثالث
زبان: فارسی
تعداد صفحات: ۲۶۰
سال انتشار: ۱۳۹۲
نوبت چاپ: ۱
شابک: ۹۷۸۹۶۴۳۸۰۸۹۲۱
وزن: ۳۲۵ (گرم)
قیمت: ۱۱۰۰۰۰ ریال

منبع:دندانه