گفتگو با دکتر محمد ابراهیم ذاکر به‌مناسبت انتشار کتاب عیون الأنباء…

 

دکتر “محمد ابراهیم ذاکر”، ۱۵ آذر ۱۳۳۵ در نجف متولد شد. وی تحصیلات خود را تا مقطع دیپلم در شهر نجف و بغداد گذرانده و پس از آن به تهران آمد و در دانشکده دندان‌پزشکی دانشگاه تهران مشغول به تحصیل شد.
دکتر ذاکر یکی از فعال‌ترین پژوهشگران تاریخ پزشکی کشور است و تا امروز پانزده کتاب‌ در این حوزه تالیف و تصیح کرده است که از میان آنها می‌توان به کتاب‌های سیری بر سه قرن تاریخ دندان‌پزشکی ایران، مرشد او الفصول و منصوری فی الطب رازی، کتاب حفظ البدن امام فخر رازی، مجموعه حاوی فی الطب از جمله آنهاست.
به بهانه انتشار و برگزاری مراسم رونمایی کتاب جدید ایشان (عیون الأنباء فی طبقات الاطباء) گفتگویی با وی داشتیم که در ادامه می‌خوانید:

لطفا کمی درباره کتاب جدیدتان «عیون الأنباء فی طبقات الاطباء» توضیح بفرمایید.
عنوان کامل کتاب عیون الأنباء فی طبقات الأطبّاء است. نویسنده کتاب ابن‌ابی‌اصیبعه موفق الدین، با کنیۀ بوعباس احمد فرزند قاسم فرزند خلیفه فرزند سعدی خزرجی (۵۹۵ – ۶۶۸ق / ۱۱۹۹ – ۱۲۷۰م) است، وی هفتصد و چهل و چهار سال پیش زندگی می‌کرد. ابن‌ابی‌اصیبعه در خانواده‌ای زاده شد که تا سه نسل پیش از او پزشک بودند و او نیز یک پزشک بود و دلبستگی بسیار به دانش و هنر پزشکی و تاریخ آن ‌داشت. یکی از دست‌آوردهای این کتاب‌ نام بردن از کتاب‌هایی است که در حال حاضر، به دلایلی از جمله گم‌شدن یا نابود شدن، در دسترس نیستند. این کتاب منبع تاریخی، پژوهشی بسیار ارزشمندی است که تا کنون کامل به فارسی ترجمه نشده بود.
برگردان کتاب در سه جلد با بخش‌بندی‌هایی که خود نویسنده انجام داده، بدین گونه است:
کتاب یکم: بخش نخست کتاب در مورد چگونگی پیدایش دانش و هنر پزشکی است. بخش دوم پزشکان آغازگر و پایه گذار دانش وهنر پزشکی‌اند. بخش سوم، گروهی از پزشکانی از تبار اسکلیپوس‌اند که پنج نفر را هم نام می‌برد. بخش چهارم گروهی از پزشکان‌اند که بقراط دانش پزشکی را در میان آن‌ها گستراند. بخش پنجم پزشکان دوران جالینوس است. بخش ششم پزشکان گروه اسکندرانی‌اند که در شهر بندری اسکندریه بر دریای مدیترانه در مصر بودند.بخش هفتم پزشکان عرب و ناعربی که در دوره‌های آغازین اسلام آمدند. بخش هشتم پزشکان سریانی زبان هستندکه عموما فارغ‌التحصیل گندی‌شاپور هستند.
جلد دوم کتاب: بخش نهم در مورد پزشکان مترجم کتاب‌ها از زبان یونانی به زبان عربی یا از زبان یونانی به زبان سریانی و یا از زبان سریانی به عربی یا پهلوی به عربی هستند.
بخش دهم در مورد پزشکان سرزمین عراق و جزیره که بیشتر ایشان ایرانی و ایرانی‌تبارند. بخش یازدهم پزشکان سرزمین ایران‌اند. بخش دوازدهم در مورد پزشکان هند باستان تا دوره نویسنده. بخش سیزدهم پزشکان سرزمین مغرب و شمال آفریقایند.
و در نهایت جلد سوم کتاب: در مورد پزشکان سرزمین شام که در میان آن‌ها نیز ایرانی هایی همانند فارابی و سهروردی و شمس‌الدین خویی و رفیع‌الدین گیلی و چند ایرانی دیگر است.
نویسنده بیشتر از چهارصد و هفتاد پزشک از یونان و عراق و ایران هند و مغرب و شام و دیاربکر و مصر نام می‌برد. این کتاب به خواست و تشویق امین‌الدوله فرزند غزال وزیر ملک صالح فرزند ملک عادل ایوبی فراهم آورده می‌شود و در سال ۶۴۰ق / ۱۲۴۲م به پایان می‌رسد. او آن را پیشکشِ وزیر عزالدین بوحسن فرزند غزال سامری می‌کند. نویسنده تا زمان مرگش به ویرایش و گسترش این کتاب ادامه داده است.

اقای دکتر چرا به ترجمه و پژوهش این کتاب دست زدید؟
من علاقه‌ای به ترجمه کتاب‌هایی از نویسندگان غیر ایرانی در زمینه تاریخ پزشکی ندارم، ولی این کتابی بسیار ارزشمند در تاریخ پزشکی بود که در برگیرندۀ تاریخ علم و کتاب‌شناسی و شناساندن گروهی از دانشمندانی که افزون بر پزشک بودن در دانش‌هایی مانند هیات و نجوم، ریاضیات، فلسفه، منطق و الاهیات؛ فرزانه و یگانه بودند و هرچه بگوییم در این کتاب نهفته است و از سویی ناخواسته ترجمۀ عیون الأنباء را شروع کردم. این کار از کتاب قولنج رازی و رسالۀ قولنج ابن‌سینا آغاز شد که برای مقدمۀ این کتاب زندگی‌نامۀ رازی و ابن‌سینا را ترجمه کرده در مقدمه گذاشتم و پس از آن زندگی‌نامۀ فخر رازی برای چاپ کتاب خطی حفظ البدن او ترجمه کردم. هنگامی که بیش از چهل درصد کتاب را بدین گونه ترجمه کردم،از سال ۱۳۸۶با اینکه نویسنده‌ ی این کتاب ایرانی نبود تصمیم به ترجمه مابقی کتاب کردم. از ترجمه این کتاب بسیار خوشحالم چون هم در تاریخ پزشکی کتابی دارم که می‌توان گفت تاریخ پزشکی است و هم در دندان‌پزشکی تاریخی به نام «سیری در سه قرن دانش دندان‌پزشکی» دارم و جزء افتخارات خودم می‌دانم که توانستم در هر دو زمینه کتاب‌هایی را پیشکش پزشکان و دندان‌پزشکان کنم.

کار پژوهش و ترجمه این کتاب چقدر زمان برد؟
ترجمه‌ به صورت پراکنده از سال ۸۴ انجام شد تا آنجا که در یکی از سفرهایم به کوآلالامپور که همسرم در آن جا درس می‌خواند، فکر کردم بهتر است در زمان‌های بیکاری در فرودگاه که حدودا سه ساعتی بود وهشت ساعت در هواپیما، عیون الأنباء را کپی بگیرم و روی آن کار کنم. تقریبا می‌توان گفت بین سال‌های ۸۴ تا ۸۷ بصورت پراکنده روی کتاب کار کردم و از سال ۸۷ به صورت جدی‌تر کار را به عنوان ترجمه دنبال کردم که در این میان فهمیدم شادروان جعفر غضبان قبلا دست یه چنین کاری زده بود و بعدها از آن نیز استفاده کردم هر چند تا مدت‌ها دقیق نمی‌دانستم تا کجا کار کرده و فکر می‌کردم او تنها بخش‌های یونان و تا انتهای جالینوس را ترجمه کرده است. به هر رو، من کار را از سال ۸۷ به صورت جدی دنبال کردم تا در سال ۸۹ با چند تن از دوستانم که روی تاریخ پزشکی کار می‌کردند آشنا شدم؛ آقای دکتر رضا عرب بافرانی دانشجوی دکترای تاریخ از مشهد و آقای دکتررضا دادگر دانشجوی معارف از قم. این دو تن به من در گفتار پانزدهم از ترجمه این کتاب کمک کردند.

این کتاب تا چند جلد گردآمده؟ آیا جلدهای دیگر آن هم آمادۀ چاپ است؟
این کتاب هزار و ششصد صفحه است. متن اصلی کتاب در حدود هزار و دویست صفحه و در پایان کتاب دو پیوست‌ دربرگیرندۀ خاندان‌های حکمران در سرزمین‌هایی نامشان در پانزده گفتار آمده به همراه نام امیران و شاهان حکمران این خاندان‌ها همراه سال فرمانروایی ایشان و پیوست دوم نقشه‌های این سرزمین‌ها و نمایه‌های گوناگون آمده است که در سه جلد قطع وزیری شکل گرفته است .
کتاب عیون الانباء با بودجۀ جامعۀ گیاه درمانی ایران به چاپ رسید.از تلاش‌های خانم دکتر زهرا حیدری ریاست این جامعه و همکاران ایشان را در چاپ این کتاب، تشکر می کنم و از آقای دکتر کافیه برای ویرایش کتاب سپاسگزارم.
جلد اول آن اردیبهشت ماه چاپ شد و جلد دوم و سوم تا پایان مرداد یا نیمه‌های شهریور به چاپ خواهد رسید.

علاقه شما به فعالیت پژوهشی در حوزۀ تاریخ پزشکی از کجا و چگونه شکل گرفت؟
چون من در یک خانواده فرهنگی و دانش‌پرور زاده شدم. پدربزرگم شادروان حاج شیخ آقابزرگ تهرانی با آوازۀ صاحب الذریعه و دایی‌هایم شادروان دکتر علینقی منزوی و استاد احمد منزوی در زمینۀ کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی از فهرست‌نگاران پیشگام در ایران بوده و کتاب‌هایی بسیار در این زمینه و نیز در دیگر زمینه‌ها نگاشته بودند، تاثیری مستقیم بر جهت‌گیری‌های آینده‌ام داشتند، به ویژه هنگامی که به تهران آمدم پنج، شش ماهی را در خانۀ دایی‌ام زندگی کردم و چون با زبان عربی آشنا بودم از من خواست تا در کارهای خودش و پدربزرگم، او را کمک کنم. من نزدیک به یازده سال بر بخش‌هایی از دو مجموعۀ ذریعه الی تصانیف الشیعه، کتاب‌های نویسندگان شیعه از آغاز تا سدۀ چهاردهم هجری که بیش از ۹۰٪ ایشان ایرانی‌اند و طبقات اعلام الشیعه دانشمندان شیعه آیین از سدۀ چهارم تا چهاردهم کار کردم تا دوباره در مهر ۱۳۶۶ به دانشگاه بازگشتم و تا سال ۷۸ هرگونه کار تالیفی را کنار گذاشتم. آن دو سال را برای درس تا ۶۸ و ده سال بعد را تنها به کار شبانه روزی دندان‌پزشکی پرداختم.
بعد از ده سال کار و فعالیت‌های دندان‌پزشکی احساس تهی بودن پیدا کردم، چون خود را دور فعالیت‌های فرهنگی می‌دیدم؛ بنابراین، تصمیم گرفتم، این بار مطالعات خود را در زمینۀ تاریخ پزشکی دنبال کنم.

شما به عنوان یک دندان‌پزشک که طبیعتا فرد پر مشغله‌اید، چگونه می‌توانید به فعالیت‌های پژوهشی و ترجمه کتاب‌های تاریخ پزشکی بپردازید؟ چند ساعت از روز را صرف فعالیت‌های پژوهشی می‌کنید؟
همواره و هرگاه که می‌خواستم کاری را آغاز کنم که دلخواهم نبود، چه به خواست ناگزیرانۀ خودم و یا به جهت رودروایسی با عزیزانم، برای این که بتوانم، کار برایم ادامه‌دار باشد، خودم را مجبور می‌کردم که به آن عشق بورزم تا آن که جزوی از فکر و جان و روانم می‌شد و دیگر بخشی ناگسستنی از برنامه‌های روزمره‌ام می‌گشت. من به تدریج کار دندان پزشکی را کم کردم و جایگزین آن، عشق و دلدادۀ تازم را که تاریخ پزشکی است، جایگزین کردم. هم اکنون در شرایطی قرار گرفته‌ام که هر دو را با زمانی برابر انجام می‌دهم و می‌توان گفت! کفۀ تاریخ پزشکی سنگین‌تر شده است. به جز یک روز در هفته که در جنوب شهر برای بیماران ایدزی کار می‌کنم، تقریبا پیش از ظهرها و شب‌ها را برای تاریخ پزشکی گذاشته‌ام. همچنین زمان‌هایی را که بیماری ندارم روی ترجمۀ کتاب کارمی‌کنم.

تا امروز چند کتاب در حوزۀ تاریخ پزشکی از شما منتشر شده است؟ چه کتاب‌های دیگری در دست تدوین یا انتشار دارید؟
تا همین حالا پانزده جلد کتاب از من چاپ شده است، بخش عمده آن متون پزشکی رازی است که پژوهش و ترجمه آن‌ها را به عهده داشته‌ام. دو کتاب مرشد او الفصول و منصوری فی الطب رازی را در سال ۸۴ و ۸۷ موزۀ تاریخ علوم پزشکی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تهران زیر نظر استادم شادروان آقای دکتر شریعت تربقان و آقای دکتر پارساپور چاپ شد. کتاب حفظ البدن امام فخر رازی را مرکز پژوهشی میراث مکتوب وابسته به وزارت ارشاد چاپ کرد که برندۀ جایزۀ کتاب شایستۀ تقدیر شد.
خیلی خوشحالم هستم که در تاریخ دندان‌پزشکی، کتاب سیری در سه قرن دانش دندان‌پزشکی ایران رادارم. این کتاب در اردیبهشت سال ۸۹ توسط انجمن دندان‌پزشکی ایران و مرکز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشکی دانشگاه شهید بهشتی به مناسبت پنجاهمین کنگرۀ سالیانۀ انجمن به چاپ رسید.
رازی مجموعه‌ای به نام حاوی فی الطب دارد، این کتاب تقریبا بیست و چهار جلد است و من کتاب سوم را که در مورد دانش دندان‌پزشکی و بیماری‌های گوش و حلق و بینی و دهان ودندان و کتاب چهارم بیماری‌های شش و کتاب پنجم در بیماری‌های مری و معده و کتاب ششم چگونگی تهی سازی تن از فزونی‌ها و دربارۀ لاغری و چاقی و کتاب هفتم دربارۀ بیماری‌های پستان و دل و جگر و سپرز و کتاب هشتم بیماری‌های روده‌ای است که با همیاری مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی و دانشکدۀ طب سنتی وابسته به دانشگاه شهید بهشتی به چاپ رسید. کتاب نهم آن بیماری‌های سیستم پیشابی زیر چاپ است. هم‌چنین تا جلد چهاردهم و نیز نوزدهم این مجموعه را ترجمه کرده‌ام در حال تایپ شدن است که پس از بازبینی و ویرایش نهایی و گردآوری ده گونه نمایه برای هر کدام به زودی به چاپخانه برده خواهند شد و هم اکنون در حال ترجمۀ کتاب پانزدهم آن هستم.
کار دیگر من ترجمه و تصحیح کتاب مجمع النفایس و حجله العرایس سالک‌الدین محمد حمویی است. این کتاب دارای دو بخش است که قرار است کتابخانۀ مجلس شورا اصل کتاب را به صورت چاپ عکس‌برگردان به همراه مقدمۀ ما همراه با نمایه‌ها را که حدود چهارصد صفحه است، در سه جلد به چاپ برساند.
برای انتشار کتاب‌های پژوهشی و تاریخی از این دست چه سازمان‌ها و نهادهایی به عنوان حامی با شما همکاری داشته‌اند؟
بیشتر کتاب‌هایم را دانشکدۀ طب سنتیِ دانشگاه شهید بهشتی و مرکز تحقیقات طب سنتی و مفردات پزشکی دانشگاه شهید بهشتی زیر نظر دکتر محمود مصدق چاپ شده است.
کتاب عیون الأنباء را انجمن گیاه درمانی ایران به مدیریت خانم دکتر زهرا حیدری، زحمت چاپ و شرایط پخش آن را به عهده گرفته‌اند.

آیا برنامه‌ای برای معرفی و رونمایی از این کتاب برگزار شده است؟
برنامه‌ای توسط تعاونی انجمن دندان‌پزشکان برگزار شد و دو نفر از آموزگارانم استاد عبدالله انوار اندیشمند کتاب‌شناس و نسخه‌شناس و دکتر جمشید نژاد اول ادیب فرزانه و خانم دکتر زهرا حیدری سخنرانی کردند. قرار است به مناسبت بزرگداشت چهلمین روز درگذشت استادم شادروان دکتر شریعت تربقان و بزرگداشت روز پزشک در یکم شهریور ماه ۹۳ رونمایی از کتاب عیون الأنباء در موزه پزشکی برگزار شود.

منبع:دندانه