تاریخ دندانپزشکی در «پنج‌هزار سال پزشکی»

 

مروری بر تاریخچه علم دندان‌پزشکی جهان در کتاب «پنج هزار سال پزشکی»

دکتر سعید میرسعیدی
دندان‌پزشک و پژوهشگر تاریخ

«پنج هزار سال پزشکی» عنوان کتابی است به قلم گرهارد فنتزمر آلمانی، که مروری مختصر اما دقیق و مستند بر علم پزشکی از دوره پیش از تاریخ تا دوران معاصر دارد. این کتاب در سال ۱۳۶۶ با ترجمه سیاوش آگاه توسط انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شده است.

مؤلف بیشتر به یافته‌هایی که از دوره پیش از تاریخ و روزگار باستان در مورد طب وجود دارد پرداخته است و به تفکیک، اوضاع پزشکی در بین‌النهرین، چین باستان، مصر قدیم و تمدن‌های قدیم قاره آمریکا را بررسی کرده است.
در فصل‌های بعدی به طب یونانی و رومی و اسلامی اشاره شده و بعد از قرون وسطی و دروان رنسانس، قرون اخیر و دوره پیشرفت‌ها و اختراعات و اکتشافات جدید علم پزشکی مورد مطالعه قرار گرفته است.

در بیشتر این دوران نشانه‌هایی از دندانپزشکی نیز به عنوان یکی از شاخه‌های علم پزشکی دیده شده و این علم نیز با سرعتی البته نه چندان زیاد رو به پیشرفت بوده است. نویسنده در خلال مطالب مختلف مرتبط به پزشکی گاه اشاراتی به دندانپزشکی هم دارد و نشان می دهد که سلامت دهان و دندان نیز چون سایر فنون پزشکی، از دیرباز مورد توجه بشر متمدن بوده است.
در فصل دوم این کتاب و در بررسی تمدن بین النهرین به «اطلاع پزشکان آسوری از وجود ارتباط بین بعضی بیماریهای عفونی و پاره ای بیماریهای دندان» اشاره شده است.(ص۱۹)
در مورد وضعیت دهان و دندان و رواج پوسیدگی دندان در میان مردمان مصر باستان در حدود سه هزار سال قبل از میلاد میخوانیم:
«شگفت انگیزتر از همه محتملاً کرم خوردگی ریشه دندان بوده است که امروزه آن را نتیجه مصرف غذاهای جدید میدانیم، در حالیکه در جمجمه های اطراف اهرام مصر زیاد دیده می شود، و می توان گفت در نیمه اول هزاره سوم قبل از میلاد در آن سرزمین به فراوانی شیوع داشته است. علاوه بر آن طبق نظریه مصرشناسان معروف امریکائی که هزاران اسکلت و جمجمه را مورد امتحان و معاینه قرار داده اند، کرم خوردگی دندان در زمان تمدن قدیم در نیل بهمان اندازه شیوع داشته که امروزه دیده میشود.» (ص۲۵)
همچنین از زبان هرودوت اوضاع طبابت در مصر قدیم اینطور روایت شده است:
«انجام کار طبابت بین آنها تقسیم شده و هر پزشک درمان کننده یک بیماری است نه بیشتر و تمام کشور پر از پزشک است. بعضی برای چشم و بعضی دندان و برخی شکم و نیز پاره ای از بیماری های نامعلوم…» (ص۲۷)

در ادامه این فصل آمده است:
«مصریان قدیم با دندانپزشکی بسیار آشنا بودند، به طوری که جمجمه های آنها نشان می دهند بعضی دندانها را بوسیله سیمهای طلائی به یکدیگر می بستند.»(ص۲۷)

در فصل چهارم پزشکی در چین باستان مورد بررسی قرار گرفته است. در آن سرزمین روشی به نام موکسا برای تخفیف دردهای مختلف از جمله درد دندان متداول بوده است:
«یکی دیگر از روشهای درمانی چین قدیم «موکسا» نامیده می شد که یک نوع درمان بوسیله سوزاندن بود که در ربع اول قرن حاضر بوسیله یک جراح معروف آلمانی از اهالی برلن بنام اگوست بیر تجدید و احیا شد. در چین قدیم کرکهای گیاه برنجاسف را تحت فشار قرار داده، به اندازه یک انگشت در می آوردند بطوری که در یک لوله کاغذی کوچک جای گیرد. سپس آن لوله را آتش زده در برابر پوست بیمار به مدت چند لحظه نگاه می داشتند تا آتش کمی از پوست را نیز بسوزاند. طبیعتا درمان موکسا در مناطق متعدد پوست انجام می گرفته است و بیشتر آن را به منظور درمان سردرد، دندان درد، میگرن، نقرس، سرگیجه، اغماء، خونریزی بینی، کمخونی، دردهای شکم، قولنجها، اسهال، کم اشتهایی کودکان و بسیاری بیماریهای دیگر بکار می بردند.»(ص۴۰)

در میان آزتک ها و تمدن های قدیم ساکن در مکزیک امروزی و بخشی از آمریکای جنوبی نیز پزشکانی مخصوص دندان وجود داشته اند: «چنین به نظر میرسد که تخصص پزشکان این سرزمین به اندازه تخصص و مهارت مصریان قدیم پیشرفت و توسعه داشته است. متخصصینی برای چشم، دندان، سیاهرگها، روده و مثانه و نیز جراحانی برای بستن و بخیه کردن زخم بوسیله موی انسانی و نیز درمان شکستگی استخوان و عمل سزارین وجود داشته اند.» (ص۵۶)
در فصل نهم این کتاب مفصلا به طب یونانی پرداخته شده اما از دندانپزشکی مطلب خاصی دیده نمی شود و تنها به کتابی درباره بهداشت از دیوکلوس در چهار قرن پیش اشاره شده است که نشان می دهد یونانیان قدیم از بهداشت دهان و دندان نیز غافل نبوده اند:
«قبل از طلوع خورشید برخیزید. سر و صورت خود را بشوئید و دندانهای خود را پاک کنید. لثه و دندانها را به دقت تمام با گرد نعناع بیابانی(پودنه) بسائید.» (ص۸۳)

نویسنده در عبور از قرون وسطی و رنسانس اشاره ای به دندانپزشکی ندارد، اما در توضیح پیشرفتهای جراحی در قرن هجدهم، در مورد جان هانتر جراح مشهور آن دوران مطالبی آورده است و او را به عنوان بنیان گذار دندانپزشکی علمی معرفی کرده است. (ص۲۲۳)

فصل سی و یکم کتاب به تاریخچه بی‌حسی و بی‌هوشی میپردازد و اشاره دارد که دندانپزشکان از اولین مبدعان و کاربران آن بوده اند:
«کمی پس از اواسط سده نوزدهم به فکر افتادند که روش بیحسی و بیهوشی را در بیماران قبل از اقدام به عمل دردناک به کار برند. این کار در ابتدای امر از انگلستان شروع شد و محرک آن نیز یک نوع سرگرمی و وسیله تفریحی بود که در آن زمان در آن کشور رواج داشت. در این سرگرمی اجتماعی از گاز سمی و نشاط آور اکسید ازت (که بوسیله سر همفری دیوی یکی از اهالی جنوب غربی انگلستان متولد ۱۷۷۸ کشف شده بود)استفاده می کردند تا آن که کلیه شرکت کنندگان بکلی گیج میشدند. بطور کلی این گاز اکسیدازت را به عنوان گاز خنده آور نیز می شناختند. در طی این سرگرمی که آن را وجد و شادی نامیده بودند، ثابت شده بود که تخدیر حاصله از این گاز خنده آور بخوبی سبب از بین رفتن احساس درد می گردد. این بود که در سال ۱۸۴۴ دو دندان پزشک امریکائی بنام دکتر ریگز و دکتر ولز سعی کردند گاز خنده آور را به منظور تسکین درد بخصوص در موقع کشیدن دندان بکار برند. این اولین گامی بود که به منظور تحقیق در جهت استفاده از بیهوشی و بیحسی برای انجام عملیات جراحی بزرگتر برداشته شد. دوسال پیش از اولین کاربرد گاز خنده آور بعنوان بیحس کننده، یکی از اهالی جورجیای امریکا بنام ث. ولانگ در ۱۸۴۲ اتر را در جراحی تومور گردن بکار برده بود، لیکن از آنجا که این کار تحقیقی در نقطه دور دستی انجام گرفت، ناشناخته مانده بود. دو پزشک امریکائی دیگر یکی از بوستون ودیگری از نیوانگلند بنام های دکتر جاکسون ودکتر مورتون، روش دیگری از بیهوشی به وسیله اتر را یافتند و بدین ترتیب اولین سنگ بنای تاریخ بیهوشی در ۱۶ اکتبر ۱۸۴۶ در بیمارستان عمومی ماساچوست در بوستون گذارده شد و نخستین عمل جراحی زیر بیهوشی کامل به وسیله ویلیام توماس گرین مورتون انجام گرفت. همچنین سال بعد در نوامبر ۱۸۴۷ متخصص بیماریهای زنان ادینبورگ سر جمیز یانگ سپمیسون…کلروفرم را برای اولین بار به عنوان داروی بیهوشی به کار برد.»(ص۲۸۶)

منبع:دندانه