عریضه حکیم الممالک به ناصرالدین شاه قاجار در مورد دوای دندان و دندانساز فرنگی

 

دکتر سعید میرسعیدی
دندان‌پزشک و پژوهش‌گر تاریخ

میرزا علینقی خان حکیم الممالک (۱۳۲۱-۱۲۴۰ه.ق) یکی از رجال اواخر دوره قاجار و از پزشکان ایرانی دربار ناصرالدین شاه بود.
پدرش آقا اسماعیل منصب پیشخدمتی در دربار قاجار داشت و علینقی نیز در شانزده سالگی عنوان پیشخدمتی گرفت و سپس به دارالفنون وارد شد. او از فارغ التحصیلان اولین دوره طب مدرسه دارالفنون و از شاگردان دکتر پولاک اتریشی بود.

در سال ۱۲۷۲ه.ق که فرخ خان امین الملک به عنوان سفیر به پاریس رفت، میرزا علینقی هم جزو همراهان او بود و در حین مأموریت به عنوان نایب دومی سفارت ایران در پاریس، درس طب خود را تکمیل کرد و اجازه‌نامه و دیپلم طبابت گرفت و زبان فرانسه را هم آموخت.
او پس از بازگشت از فرنگ در زمره نزدیکان و اطرافیان شاه قرار گرفت. هرچند با حضور طبیبان فرنگی شاخص چندان توجهی به او در امور پزشکی نمی‌شد و از شواهد موجود معلوم است که به دانش و تجربه طب او چندان اعتماد نداشتند و مناصب مختلف او هم معمولاً بی‌ارتباط با تحصیلاتش بودند.
میرزا علینقی در سال ۱۲۸۴ه.ق از شاه لقب حکیم‌الممالک گرفت و در سفر عتبات و سفر اول و دوم شاه به فرنگستان ملتزم رکاب بود. او مدتی هم در ولایات عراق عجم به عنوان حاکم منصوب شد.

حکیم‌الممالک شاعر و مترجم نیز بود و آثاری نیز از او برجای مانده است که یکی از آنها روزنامه سفر خراسان ناصرالدین شاه یا روزنامه حکیم‌الممالک و دیگری ترجمه زبده‌الحکمه اثر دکتر پولاک است. همچنین اشعار، اسناد و نامه‌هایی از او باقی‌ست.

یکی از جالب‌ترین اسناد برجای مانده از حکیم‌الممالک، عریضه‌ای است در سه صفحه، که در سال ۱۲۸۹ ه.ق. به ناصرالدین شاه نوشته و مدعی ساخت دوایی موثر برای درد دندان شده است. او در ضمن این عریضه تقاضای منصب و مقام و توجه بیشتر نیز دارد. این سند با شناسه ۲۹۵/۳۰۱۶ و عنوان «ارسال داروی دندان درد از طرف حکیم‌الممالک به شاه و درخواست توجه بیشتر و مساعدت مالی به وی همراه تشریح خواص دارو» در آرشیو ملی نگهداری می‌شود و در اصل شامل دو نامه و یک ضمیمه در توضیح خواص دوای دندان مذکور است.
حکیم‌الممالک در این عریضه درباره دندانساز فرنگی نیز مطلبی آورده و به نارضایتی صدراعظم (میرزا حسین خان سپهسالار) از دندانسازی که گویا در آن اوقات در خدمت بوده و قصد ترک ایران را داشته، اشاره کرده است.

با توجه به تاریخ این نامه به نظر می‌رسد تصمیم صدراعظم برای استخدام دندانساز مخصوص فرانسوی منجر به استخدام دکتر هیبنت در اواخر همین سال شده باشد. اما نامی از دندانساز قبلی نه در این نامه و در سایر اسناد دیده نشده است. با این همه این سند نیز می‌تواند مدرکی دال بر این باشد که دکتر هیبنت اولین دندانساز فرنگی دربار قاجار نبوده است.

روایت دیگری هم از عریضه‌نویسی حکیم الممالک به شاه در صفحه ۴۳۹ روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه در تاریخ ۱۳ رمضان ۱۳۰۳ وجود دارد که به مانند همین سند رقابت او با پزشکان خارجی، توقعات او از شاه و نارضایتی و گلایه‌اش از موقعیت و مناصبش را نشان می‌دهد:
«حکیم الممالک عریضه‌ای بشاه نوشته بود. مرخصی کربلا خواسته بود. شاه دل جویی میکردند که انعام به تو خواهم داد، گذرانت را منظم خواهم کرد. بعد فرمودند از دندانساز طریقه پر کردن دندان را یاد بگیر. حکیم الممالک هم اصرار داشت که یاد میگیرم.»

متن این سند به شرح ذیل است:

متن عریضه اول:
هو
خداوند جان ناقابل این خانه‌زاد را قربان خاکپای همایونت سازد.
دوای دندان آوردند، تقدیم خاکپای همایون شد. اما این دوا پسند این غلام زرخرید نیست. خود خانه‌زاد تا یک هفته دوای دندان میسازد و یقین دارد که انشاءالله پسند خاطر مهرمظاهر خواهد شد و معلوم عاکفان حضور مهرظهور شاهنشاه روحنا فداه خواهد شد که خانه‌زاد چقدر زحمت کشیده و چه خدمتها می‌تواند و می‌داند و ثمن خاکپای مبارک هستم. گرد دندان می‌دانم که کمتر اشخاص می‌دانند. دندان‌ساز فردا یا پس‌فردا می‌رود، خانه‌زاد فرمایش همایون را خدمت جناب مستطاب صدراعظم عرض کرده بودم، ولی چون این دندان‌ساز گویا قابل نیست، او را نخواستند و گویا خیال دارند دندان‌ساز مخصوص از فرانسه بخواهند. البته بهتر است. زیاده جسارت است.

متن عریضه دوم:
هو
خداوند جان ناقابل خانه زاد را قربان خاکپای همایونت سازد.
دوای دندان که بخاکپای همایون شاهنشاه روحنا فداه عرض و وعده نموده بود اینک در حضور مهدیقلی خان دیشب تمام شده، حال یک قوتی کوچک بخاکپای همایون تقدیم شد. خواص او در صفحه علیحده عرض شده است. شاهنشاه روحنا فداه انصاف دارند بیست سال دوای دندان گرفته اند، امتحان بفرمایند اگر در اینمدت همچه دوا دیده اند باین خوبی و با این فایده عرضهای خانه زاد را وقعی نه نهند والّا بر خود شاهنشاه معلوم شد که تاکنون همچه دوا نیاورده اند، انصاف فرمایند که خانه زاد پول و نان پادشاه را حرام نکرده و در فن خود ماهر است، حالا اگر طبیبی خارجی نباشد محل افسوس نخواهد بود و وقت آن است که پادشاه عالم پناه خانه زاد را در صفت علم و هنر مخصوص خود تربیت فرماید و شأن و نان بدهد که اقلاً در اول پیری از تصدق خاکپای همایون باخیال آسوده مثمر ثمر باشد و محض یک پارچه نان و اندک شأن هر ساعت از شاخی بشاخی نجهد.
امر امر همایون است.

متن صفحه سوم:
هو
دوای دندان کار حکیم الممالک
این دوا از برای پاک کردن دندان و آوردن گوشت لثه مخصوص است و از خواص اوست:
اولاً دندان پاک کند و سفید نماید و بن دندان محکم کند و گوشت مرده بزداید و گوشت تازه برویاند.
ثانیاً هر کس مداومت بشستن با او کند هرگز دندان او را کرم نزند و بسیار دیر دندانهای او فاسد شود.
ثالثاً دهان را خوشبو و معطر کند و بوی دهان ببرد.
رابعاً لبها را خوش رنگ نماید و بیخ دندانها را.
خامساً این دوا هیچ جز معدنی ندارد که ضرر برای مزاج داشته باشد. همه او هم اگر فرو رود ضرر نخواهد کرد بلکه می توان خورد.

منبع:دندانه