تب و دندانپزشکی
آنچه دندان پزشکان باید در مورد درجه حرارت بدن بدانند
دکتر هاله ذکایی
متخصص بیماریهای دهان، فک و صورت
یکی از مهمترین مسائلی در بررسی وضعیت بالینی بیمار، دمای بدن است. بالا رفتن درجه حرارت یا تب، علامت هشدار دهندهای است که پزشک را متوجه وجود عامل بیماریزا و آسیب سلولی میکند. هر جا که عامل آزاردهندهای در بدن وجود دارد، به نوعی به سلولهای بدن صدمه میرساند. سیستم تنظیم کننده دما با بالا بردن حرارت بدن، زنگ خطر را به صدا در میآورد و نیاز به بررسی و جستجوی عامل خطر را مطرح میکند.
دمای طبیعی بدن به طور متوسط بین ۳۶ تا ۳۷ درجه سانتیگراد است. دمای ۳۸ تا ۴۰ درجه سانتیگراد، تب (pyrexia) و دمای بالای ۴۱ درجهسانتیگراد، تب شدید (Hyperpyrexia) در نظر گرفته میشود. در دمای حدود ۴۴ درجه معمولا به دلیل اثرات زیانآور تب روی سیستم تنفسی، غیرفعال شدن آنزیمهای حیاتی و تخریب پروتئینهای بافتی، مرگ اتفاق میافتد.
بدن باید برای حفظ دمای خود در دامنه مناسب یعنی ۳۶ تا ۳۸ درجه سانتیگراد، تعادل ثابتی بین دریافت حرارت و از دست دادن آن برقرار میکند که اصولاً عمل حفظ این تعادل بر عهده هیپوتالاموس است و نقش مهمی در ثبات دمای بدن بازی میکند. این دستگاه تغییر تقریبی یک درجه سانتیگراد در طول شبانه روز را در حد طبیعی به شمار میآورد. همانطور که ذکر شد ثبات دما در هنگام پاسخ دفاعی نسبت به عامل عفونی، ماده آلرژیزا و بافت ملتهب دستخوش تغییر میشود. ثبات دمای بدن بر اساس ایجاد تعادل بین تولید و از دست رفتن گرما حفظ میشود.
درجه حرارت تنظیم شده برای بدن هر فرد می تواند در حدود ۰/۳ تا ۰/۶ درجه سانتیگراد با متوسط دمای طبیعی اختلاف داشته باشد. نوزادان و بچههای کمسن به طور طبیعی دمایی بالاتر از دمای بدن بزرگسالان دارند. همچنین به طور طبیعی در هنگام صبح زود دمای بدن حدود ۰/۶ درجه سانتیگراد پایینتر از عصر و اوایل شب است. حداکثر دمای بدن انسان در بعدازظهر و بین ساعات ۴ تا ۷ عصر میباشد.
نکته:
در عفونتهای با منشا دندانی بروز تب بالاتر از ۳۸/۳ درجه سانتیگراد، نشانه یک فرایند پاتولوژیک فعال است و علامت شدید بودن عفونت و توصیه به ارجاع به متخصص جراحی دهان، فک و صورت است. برای بیماران با تب بالای ۴۰ درجه سانتیگراد، باید مشاوره پزشکی انجام شود و درمانهای انتخابی دندانپزشکی باید به تاخیر افتد.
دلایل افزایش درجه حرارت بدن
الف: دلایل فیزیولوژیک:
– با وارد آمدن هر نوع استرس به بدن (تحت تاثیر ترشح اپینفرین و نوراپینفرین به داخل خون) گرما تولید میشود.
– تولید هورمون تیروئید (تیروکسین) نیز موجب تولید گرما میشود.
– فعالیت و انقباضات عضلانی گرما تولید میکنند.
– درجه حرارت پوست و بدن در نتیجه تابش نور و قرار گرفتن در محیط گرم، بالا میرود.
– انقباض عضلات صاف، نظیر آنچه هنگام سیخ شدن موها روی میدهد و حرکات غیرارادی عضلات اسکلتی در هنگام لرز باعث ایجاد گرما میشود.
– تخمک گذاری
ب: دلایل پاتولوژِیک:
– بیماری های خودایمنی بافت هم بند
– تروما، جراحی
– بدخیمی خونی
– هیپرتیروئیدی
– واکنشهای دارویی
دلایل کاهش درجه حرارت بدن
الف: دلایل فیزیولوژیک:
– دفع ادرار، مدفوع، تعریق و تنفس
– گشاد شدن عروق پوست و جریان خون بیشتر در سطح بدن
– مجاورت با هوای خنک، باد و محیط مرطوب
ب: دلایل پاتولوژِیک:
– قرار گرفتن در سرما
– فلج
– مصرف الکل بیش از حد
– گرسنگی طولانی
– هیپوتیروئیدی
– هیپوکلسمی
تب به عنوان پاسخ التهابی، پس از حمله عامل میکروبی به بدن و شروع آسیب سلولی، بروز میکند. اصولا بروز علایم وابسته به بیماری عفونی بستگی به عوامل متعددی دارد که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
– سن میزبان (افراد مسن و یا افراد کم سن مثل نوزادان علایم متفاوتی بروز میدهند)
– وضعیت ایمنی (ابتلا به بیماریهای دیگر از جمله دیابت، سرطان، ایدز و یا بیماریهای مزمن دیگر که به دستگاه ایمنی آسیب برسانند)
– مصرف دارویی (مثل داروهای رادیوتراپی، آنتیبیوتیکها، کورتون، داروهای مخصوص شیمی درمانی)
– جراحی، سوختگی، وضعیت تغذیهای و اقدامات درمانی تهاجمی (تزریقات وریدی، لولههای ادراری و غیره) به نوعی به سد دفاعی طبیعی بدن آسیب رسانده و موجب تغییر پاسخ ایمنی بدن نسبت به عامل مهاجم خواهند شد.
نکته:
عموما تب با ارزشترین معیار تشخیص عفونت به شمار میرود. با این حال همیشه هم علامت بیماری عفونی نیست.
کم شدن دمای بدن (Hypothermia)
پایین افتادن درجه حرارت بدن به کمتر از ۳۵ درجه سانتیگراد؛ این حالت میتواند بسیاری از دستگاههای بدن را تحت تأثیر قرار دهد. از جمله اینکه جریان خون به کلیه و مغز کاهش مییابد. این حالت در تمام سنین میتواند اتفاق بیافتد اما اکثر بیماران، سالمندانی هستند که نمیتوانند خود را در زمستان گرم نگاه دارند.
دستگاه سنجش درجه حرارت، دماسنج (ترمومتر) است و انواع و اقسام الکلی، جیوهای، نواری و دیجیتالی، سنسور و… دارد. علیرغم وجود ترمومترهای دیجیتالی، دقت انواع جیوهای بالاتر بوده و نوع پیشنهادی هستند.
روشهای سنجش دمای بدن
۱- روش سنجش دهانی (زیر زبانی) یا Orally که باید ترمومتر در زیر زبان قرار گیرد و برای ۳-۲ دقیقه در زیر زبان نگهداری شود. این شیوه، سادهترین، قابلقبولترین و معمولترین روش اندازهگیری است. دماسنجهای دهانی یا ترمومترهای دهانی به فرم شیشهای و الکترونیک (دیجیتال) موجودند که نوع شیشهای متداول است. باید خوب تکان داده شود تا جیوه یا مایعات دیگر درون آن، به زیر ۳۵ درجه سانتیگراد برسد.
بیمار باید بین ۱۵-۱۰ دقیقه قبل از اندازهگیری حرارت به روش دهانی، از نوشیدن مایعات داغ یا سرد و حتی کشیدن سیگار خودداری کند؛ در غیر این صورت حداقل ۱۵دقیقه صبر کند، سپس ترمومتر داخل دهان گذاشته شود.
بعد از حدود حداقل ۳ دقیقه، درجه را میخوانیم و مجددا یک دقیقه دیگر ترمومتر را زیر زبان میگذاریم و اگر هنوز درجه حرارت در حال افزایش است این عمل را اینقدر ادامه میدهیم که دیگر افزایش پیدا نکند و درجه نهایی را ثبت میکنیم.
در موارد زیر نباید از طریق دهان دماسنج را استفاده کرد :
– افراد بیهوش
– افسرده
– سرفههای شدید
– حمله آسم
– بیماران صرعی یا تشنجی
– زخم یا توده در دهان
– کودکان زیر ۵ سال (نوارهای حساس به دما و سنسور)
نکته:
– به دلیل احتمال شکستن ترمومتر شیشهای و آلودگی با جیوه، انواع یکبار مصرف و دیجیتالی توصیه میشوند.
– در ترمومترهای دهانی دیجیتالی زمان نگهداری چیزی حدود ۱۰ ثانیه است.
۲- روش سنجش زیر بغل یا Axillary که باید ترمومتر در زیر بغل قرار گیرد و برای ۹-۶ دقیقه در زیر بغل نگهداری شود. درجه حرارت ناحیه آگزیلاری ۰/۶۵ درجه سانتیگراد کمتر از درجه حرارت مقعد و یک درجه سانتیگراد کمتر از دهانی است.
۳- روش سنجش مقعدی یا Rectally که باید ترمومتر در ناحیه مقعد به مدت ۳-۲ دقیقه در ناحیه نگهداری شود. برای بیمار ترجیح با ترمومتر دهانی است و در شرایط بستری، غیر هوشیاری، بیقراری یا حرکت زیاد فک، با جمع کردن پاها به سمت شکم و با قراردادن نوع با سر کوتاه آن به سمت ناف، درجه حرارت بدن سنجیده میشود.
نکته:
درجه حرارت مقعدی بالای ۳۸/۲ درجه سانتیگراد، تب محسوب میشود.
۴- روش سنجش از طریق شریان گیجگاهی: سنجش درجه حرارت با استفاده از یک نوع ترمومتر به نام پروب انجام میشود.
۵- روش سنجش از طریق کانال گوشی (پرده صماخ): سنجش درجه حرارت پرده گوش با استفاده از پروب، که حدودا به میزان ۰/۸ بالاتر از درجه حرارت دهانی است. پروب به نحوی داخل کانال گوش قرار میگیرد که چراغ مادون قرمز در جهت پرده تمپان باشد. این ترمومتر ظرف سه ثانیه درجه حرارت را روی صفحه دیجیتال گزارش میکند.
۶- روش سنجش از طریق پیشانی: برای بیماران کودک که نوع دهانی را تحمل نمیکنند، کاربرد دارد.
۷- روش سنجش از طریق مری: از سال ۱۹۸۰ به بعد که حادثه malignant hyperthermia اتفاق افتاد، در بیهوشیها سنجش درجه حرارت با پروب داخل مری انجام میشود. اندیکاسیون آن در کودکان، بالغین جوان، بیماران دچار تب و بیماران نیازمند هیپوترمی زیر بیهوشی است.
نکته:
درجه حرارت رکتالی و گوشی از بقیه دقیقتر هستند و به عنوان میزان درجه حرارت مرکزی بدن مد نظر قرار میگیرند. درجه حرارت دهانی از رکتالی کمتر و اگزیلاری از هر دو، کمتر بوده و دقت کمتری نیز دارد.
منبع:دندانه