بهداشت دهان و دندان در کتاب حفظ الصحه ناصری و شرح حالی کوتاه از محمدکاظم گیلانی

 

دکتر سعید میرسعیدی
دندان‌پزشک و پژوهشگر تاریخ

کتاب حفظ الصحه ناصری در باب بهداشت و سلامت، در دوره قاجار به قلم محمدکاظم بن محمد گیلانی نگاشته شده است. میرزا محمدکاظم گیلانی لقب ملک الاطبا داشته و از طبیبان دربار محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار بوده است و به اشاره خود در مقدمه کتاب از طرف ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۷ه.ق مامور به تالیف کتاب شده است.

با رجوع به یادداشت‌های اعتمادالسلطنه معلوم می‌شود که او در بیست سال آخر سلطنت ناصرالدین شاه عموما در دربار و رکاب شاه حاضر بوده و بارها از شاه القاب و تمثال و پاداش گرفته است. به نظر می‌رسد او بازمانده‌ای از اطبای سنتی در دربار قاجار بوده باشد که با طب جدید و طبیبان فرنگی رقابت و منازعه داشته است.
اعتمادالسلطنه او را بی‌سواد و پرمدعا و خودخواه و از خود راضی خوانده، از جمله در ص ۲۱۲ روزنامه خاطرات خود نوشته است:
“این پدرسوخته بی علم ملک الاطبا بالاخره شاه را خواهد کشت!”

همچنین در ص۱۳۴ میگوید: “از طبابت بجز قلنبه گوئی هیچ ندارد.”
در بخشی دیگر به شکایت شاه از “فضولی ملک الاطبا ” اشاره دارد.

از تحصیلات طبی میرزا اطلاعات زیادی در دست نیست و گویا مدتی در رشت و اصفهان نزد اطبای سنتی آن دوران تحصیل کرده است.
سال تولد او معلوم نیست و سال درگذشتش ۱۳۲۵ قمری بوده است. از گفتگویی بین ناصرالدین شاه و اعتماد السلطنه در سال ۱۳۰۵ قمری معلوم می‌شود که میرزا کاظم خود ادعا داشته که در زمان محمدشاه قاجار جزو طبیبان خاصه شاه بوده و در سال وبایی هفتاد بیمار را معالجه کرده است.
اعتمادالسلطنه این ادعای او را در حضور شاه رد می‌کند و با اشاره به اینکه او در آن وقت بین ۶۰ تا ۶۵ سال سن داشته است می‌گوید که در زمان محمدشاه او حداکثر بیست سال داشته و “طبیب بیست ساله قابل نبود که در جرگه اطبای حضور باشد.”

اعتمادالسلطنه کتاب وی را نیز «آن کتاب بی معنی موسوم به حفظ الصحه ناصری» نامیده و می‌نویسد که بواسطه نوشتن این کتاب لقب فیلسوف الدوله نیز از شاه گرفته است.
اما این کتاب که در طب سنتی جایگاه خاصی دارد، شامل یک مقدمه، چهار مقاله، و یک خاتمه است. در مقدمه کتاب، فصل اول به تعریف علم طب و تعریف صحت و مرض، فصل دوم به شرایط حفظ صحت و فصل سوم به تکالیف طبیب در حفظ صحت می‌پردازد.

مقاله اول کتاب هشت فصل دارد. شش فصل نخست آن به “سته ضروریه”، یعنی اصول ششگانه لازم برای حفظ تندرستی می پردازد. دو فصل پایانی این مقاله درباره مباشرت نسوان و حمام است. مقاله دوم به تدابیر بدنی لازم به مقتضای هر سن می پردازد و در سه باب با عناوین “تدبیر اطفال”، “تدبیر جوانان” و “تدبیر کهول و مشایخ” تنظیم شده است. مقاله سوم شش باب دارد و تدابیر لازم در مزاج های غیر معتدل، و تدابیر لازم برای اشخاص فربه و لاغر را بیان می کند. در مقاله چهارم در دو باب، تدابیر مسافران زمینی و دریایی و حفظ صحت اعضای گوناگون بدن و همچنین تدبیر دست و پا در سرما عنوان شده است. خاتمه کتاب نیز شامل ده “فائده” است. نه “فائده” درباره فوائد و معایب و شرایط مصرف خوراکی های رایج است و “فائده” دهم به پیدایش علائم هشدار دهنده در بدن می پردازد.

نسخ متعددی از کتاب حفظ الصحه ناصری، از جمله چاپ سنگی سال ۱۳۰۴ قمری، در کتابخانه ملی و کتابخانه آستان قدس و کتابخانه سپهسالار وجود دارد و چاپ‌های جدیدی نیز از این کتاب منتشر شده است.

در چاپ سنگی سال ۱۳۰۴ ه.ق در صفحه ۱۹۴ تا۱۹۶، مقاله چهارم، باب دوم، فصل چهارم، مبحثی تحت عنوان «در حفظ صحت دندان» وجود دارد که بیشتر از منظر طب سنتی به بهداشت دهان و دندان می‌پردازد:

فصل چهارم در حفظ صحت دندان
بدانکه کسیکه اراده حفظ صحت دندان داشته باشد باید که رعایت هشت چیز کند:
اول آنکه اجتناب از فساد آب و طعام در معده نماید، چه هرگاه آب و طعام در معده فاسد شوند از آنها بخارهای فاسد بدندانها صعود مینماید و ضرر میرساند.
دویم آنکه احتراز از قی کردن بسیار نماید خصوص که آنچه بقی دفع میشود ترش باشد.
سیم آنکه از چیزها که خائیدن آنها دشوار باشد احتراز نماید، خصوص گر شیرین باشد مثل حلوای مصری و آب نبات و انجیر خشک.
چهارم آنکه اجتناب از چیزهائیکه موجب کندی دندانست نماید، مثل ترشیها و میوه های خام ترش و هم چنین از چیزهای بسیار گرم بعد از چیزهای بسیار سرد و از چیزهای بسیار سرد خصوص بعد از چیزهای بسیار گرم. و هرچه بالخاصیت بدندان مضر است و…. با گوشت ضرر نمیرساند.
پنجم اجتناب از شکستن چیزهای سخت بدندان مثل فندق و بادام و پسته.
ششم آنکه اکثر اوقات چرک و لزوجات دندان را پاک کند.
هفتم استعمال مسواک است باعتدال تا ضرر بدندان و حوالی آن نرسد، موجب بردن آب او شود در زوال گوشت آن. اما مسواک باعتدال دندانرا جلا میدهد و تقویت دندان و گوشتهای بن آن مینماید و بوی دهانرا نیکو میگرداند و بهترین چوبها بجهت مسواک آنست که در او با وجود تلخی قبضی باشد مثل چوب اراک و چوب درخت زیتون. بسبب قوت قابضه تقویت دندان و گوشت آن میکند و بتلخی فضولاترا بتحلیل میبرد و بمرور ایام جمع نمیشود. و مواظبت خلال بعد از غذا بجهت دفع ریزهای غذا که در خلل و فرج دندانها نماند که موجب فساد شود لازم است.
هشتم مالیدن و شستن چیزهایی که حفظ دندان میکند مثل مالیدن نمک با عسل خواه نمک سوخته باشد یا غیر سوخته. و طریق استعمال او آنست که در پارچه بسته بدندان بمالند. و در وقت خواب بروغن گل سرخ در محرورالمزاج و روغن ناردین در مبرودالمزاج دندانرا چرب نمایند. و شستن دندان با زاج سوخته و جو سوخته با زغال بید و کف دریا که ممزوج نموده باشند در طرف صبح و عصر دندانرا باین دوا بشورند بجهت سفید کردن دندان و تقویت گوشت آن عدیل ندارد.

منبع:دندانه