بررسی چگونگی کاربرد مسواک تا سده هفتم هجرت

 

محمدابراهیم ذاکر

بررسی یادشده:
۱- تنها چکیده‌ای از سیر تاریخ دانش دندان‌پزشکی در ایران و جهان اسلام است. بایسته است برای نگاه‌داری بهداشت دهان از دیدگاه برگرفته از دانشکده‌های دندان‌پزشکی بهره برده شود.
۲- رد و نقض، جرح و تعدیل و یا پاسخ به گفتار کسی نیست، شاید گفتگوهای اخیر زمینه‌ساز گردآوری آن ‌شده باشد. ما در متون دینی خود بیش از صد و ده حدیث و روایت داریم که درباره موارد ارزشمندی مسواک سخن گفته و در یک یا دو جا بار‌ها و زمان‌های مسواک‌زدن را نیز بازگو کرده است و نه‌تنها منعی در زمان مسواک‌زدن پیش از خواب دیده نمی‌شود؛ بلکه روش زیستی پیامبر (ص) تاکید برآن داشته است.

شیوه و زمان مسواک‌زدن
کان النبیُّ (ص) إذا استاکَ استاکَ عَرضا، وکانَ یَستاکُ کُلَّ لَیلَهٍ ثلاثَ مَرّاتٍ: مَرَّهً قَبلَ نَومِهِ، ومَرَّهً إذا قامَ مِن نَومِهِ إلى وِردِهِ، ومَرَّهً قَبلَ خُروجِهِ إلى صلاهِ الصُّبحِ، وکانَ یَستاکُ بالأراکِ أمَرَهُ بذلک جَبرَئیلُ.

هرگاه پیامبر می‌خواست مسواک بزند، دندان‌ها از پهنا مسواک می‌زد [نه از درازا]. او هرشب سه بار مسواک می‌زد: یک بار پیش از خوابیدن، یک بار پس از بیدارشدن و آهنگ نیایش‌کردن و بار سوم پیش از بیرون‌رفتن برای نماز پگاه. او به فرمان جبراییل از چوب درخت اراک برای مسواک‌زدن بهره می‌برد. (بحار، ج۱۶، ۲۵۴)
به هر رو بخش نخست این گفتار از یک سو ارزشمندی مسواک‌زدن از منظر آیینی در پیشگاه دادار بزرگ و ملوکتیان است و از سوی دیگر سفارش‌های تاکیدی تا رسیدن به مرز وجوب (من لایحضره، ج۴، ۱۳، ح ۴۹۶۸)؛ و اینکه منش پیامبران (کافی، ج۶، ۴۹۵، ح ۱) و برخاسته از سرشت و نهاد الهی (سنن ابن‌ماجه، ج۱، ۱۰۷، ح ۴۰۸)؛ و ارزش نماز با آن بسیار گرانبها‌تر می‌شود (خصال، ۴۸۰، ح ۵۲)؛ و رضایت یزدان را به دنبال دارد (کافی، ج۶، ۴۹۵، ح ۴).
هم‌چنین استوارکننده دندان‌ها (کنز العمال، ج۶، ۶۴۶، ح ۱۷۲۰۸)؛ افزایش‌دهنده رسایی زبان (بحار، ج۷۶، ۱۳۵، ح ۴۸)؛ و بهبودبخش هر بیماری (کنز العمال، ج۹، ۳۱۱، ح ۲۶۲۶۴)؛ دوازده ویژگی مسواک: دستور پیامبر، پاکیزگی دهان، جلای دیدگان، خشنودی یزدان، بُرندگی بلغم، افزایش‌دهندۀ حافظه، سپیدکنندۀ دندان‌ها، افزایش نیکی‌ها، ازمیان‌بردارندۀ جرم‌های دندانی، سامان‌دهندۀ معده، استوارکنندۀ لثه، شادمان‌کنندۀ یزدان و فرشتگان (جامع الاخبار، ۱۵۱، ح ۳۴۰؛ بحار، ج۷۶، ۱۲۹، ح۴۹ و ۱۳۷)؛ و باید مسواک در پهنای دندان زده شود و نه در درازای آن (بحار، ج۷۶، ۱۳۷؛ مسند ابن‌حنبل، ج۷، ۱۷۳)؛ مسواک از چه چوبی برگزیده شود (بحار، ج۱۶، ۲۵۴؛ کنز العمال، ج۹، ۳۲۰ و ۳۲۱).
ابن‌بابویه در من لایحضره الطبیب، ج۱، ۵۴ دربارۀ امام ششم (ع) آورده است: ترک الصادق (ع) السواک قبل أن یقبض بسنتین و ذلک أن أسنانه ضعفت. امام صادق (ع) دو سال پیش از چشم از جهان فروبستن، مسواک‌زدن را کنار گذاشتند که به دنبال آن دندان‌هایشان سست شد. (بحار، ج۷۶، ۱۲۷)

زمان مسواک‌زدن
کتاب اشتانقهردی: آن‌هایی که خواهان پاییدن تندرستی‌اند، بهتر است نخست یک هفتم آخر شب را از خواب برخیزد و دست‌نماز بگیرد. سپس مسواک بزند و خود را پاکیزه نماید و پوشاک تمیز بپوشد و به ستایش پروردگار و گریه و زاری به‌درگاه او برای نیازهای خود بپردازد. با چوب درختان تلخ یا تند مسواک بزند. مسواک او یکنواخت کم‌گره و نمور و به اندازۀ کلفتی انگشت کوچک و به درازای یک وجب باشد. هرگز نباید از درختان ناآشنا مسواک را برگزینند. زیرا ممکن است از گونۀ زهری باشد و نگذارد مسواک کهنه و گندیده شود. از پهنا روی دندان‌ها و کام و زبان کشیده شود سپس دهان را در تابستان با آب سرد و در زمستان با آب گرم بشوید. (فردوس، ۵۶۵؛ سیری، ۳۴)
آنکه هر بامداد مسواک کنند و اندر مسواک‌کردن چندان استقصا نکنند که آب جلای طبیعی از وی برود از بهر آنکه چون جلای طبیعی برود، روی دندان درشت کردند و بخار‌ها زود‌تر و بیشتر پذیرد و مسواک از چوبی نرم و تلخ باید. (ذخیره، خطی، ۳۸۷؛ سیری، ۵۹۱)
باید بامداد و شبانگاه مسواک و خلال‌کردن و سنون‌ها که یادکرده آمد به کار داشتن. (ذخیره، خطی، ۳۸۱؛ سیری ۵۷۶)
دوم، آنکه خلطی بد در گوهر دندان گذر یابد و غذا او گردد و رنگ گوهر او بگرداند: پیش از آنکه سفال گردد به مسواک زایل توان کرد و آن را که سفال گردد، بباید تراشید و آنچه اندر باب نگه‌داشتن دندان یادکرده، چون مسواک‌کردن بامداد و شبانگاه وقت خواب، دندان‌ها چرب‌کردن و سنون‌ها به کار داشتن. (ذخیره، خطی، ۳۹۰؛ سیری ۶۰۳)
درمان آن را که سبب، مزاج سطح دهان باشد یا سبب اندر بیخ دندان‌ها باشد یا اندر گوشت بن دندان،… و بامداد و شبانگاه مسواک و خلال‌کردن و سَنونی به کار داشتن. (ذخیره، ۵۸۰، سیری، ۶۳۸)

شیوه مسواک‌زدن
رازی: مسواک را نباید با فشار بر روی دندان بکشید؛ زیرا درخشانی و همواری آن را از میان برده و زبر خواهد کرد، بستری خوب برای نشستن جرم و چرکی برروی دندان می‌شود. (حاوی، ج۳، ۱۱۳؛ سیری، ۱۰۳)
اگر مسواک به اندازه زده شود دندان‌ها و لثه را درخشان و نیرومند می‌سازد و از پوسیدگی جلوگیری و دهان را خوشبو می‌کند. بهتر است با چوبی که در‌ آن سختی و تلخی ویژه‌ای است، مسواک زده شود. زیاده‌روی در مسواک‌زدن درخشانی می‌نای دندان‌ را می‌زداید، پس جِرم‌ها به تندی برروی دندان‌ها نشسته، آن‌ها را جنبان و باریک می‌کند. (منصوری، ۲۶۶؛ سیری، ۲۲۸).

روغن‌مالی دندان‌ها
گوید: از راه‌های جلوگیری از نشستن جرم بر روی دندان، روغن‌مالی آن هنگام خواب است. اگر سردی در آن باشد، روغن ناردین و گرنه با روغن گل روغن‌مالی شود. چنانچه با آمیختۀ هر دو روغن‌مالی شود بهتر و کار آمد‌تر از یک روغن خواهد بود. چنانچه پیش از مالیدن روغن، دندان‌ها با عسل شسته شوند سپس روغن به همۀ جای آن مالیده شود، سودمند‌تر خواهد بود. (حاوی، ۱۱۳؛ سیری، ۱۰۳)
یکی دیگر از راه‌هایی که از پوسیدگی دندان‌ها جلوگیری می‌کند: مالیدن شبانۀ روغن به دندان‌ها می‌باشد. (منصوری، ۳۰۸؛ سیری، ۲۳۱)
اگر نیاز به سردی بخشیدن به دندان باشد باید هنگام خوب روغن گُل، اگر نیاز به گرمی باشد روغن‌‌بان و سنبل رومی برروی دندان بمالند. گاهی نیاز به هردو می‌باشد، بهتر آن است اگر به سردی نیاز است، نخست با عسل دندان‌ها را ماساژ دهند و اگر کمی سردی بود یا گرمی کم بود با شکر مالش دهند. عسل و شکر هر دو برای جلا و پوشش و گرم‌کردن و پاک‌سازی دندان بسیار خوبند و شکر از عسل بهتر است. (قانون، هه‌ژار، ج۳/، ۳۳۹؛ سیری، ۴۸۸) نزدیک به همین گفته را جرجانی دارد. ذخیره، خطی، ۳۸۷؛ سیری، ۵۹۱)

سودمندی‌های مسواک
از سودمندی‌های مسواک‌زدن، دهان را پاکیزه و بلغم را آب می‌کند. زبان را رسا و گویا و درخشان می‌سازد، سخن را زیبا و خواست به خوراک بهتر می‌کند. (فردوس، ۵۶۵؛ سیری، ۳۴)
راه‌های جلوگیری از ساخته‌شدن جرم برروی دندان‌ها، در برگیرندۀ: پرهیز از بسیار و پی‌درپی مسواک‌زدن؛ زیرا درخشندگی و همواری سطح دندان ازمیان‌رفته و زبر می‌شود. (حنین، ۶۰؛ سیری، ۶۰)
ابن‌ماسویه گوید: مسواک‌زدن زبان را خشک می‌کند و آن را خوشبو می‌سازد و دندان‌ها را پاک و درخشان و لثه را استوار می‌سازد. باید مسواکی را به کار رود که سازگاری با فرد داشته باشد، برای تب‌داران، چوب درخت بید و دارندگان لثۀ سست و ناتوان، چوب درخت طرفا خوب است. باید مسواک را در گلاب فروکنند سپس مسواک بزنند (حاوی، ۱۱۳؛ سیری، ۱۰۳)

سودمندی‌های مسواک
دهان‌شویه‌های گرم برای لثۀ نازک چسبنده به دندان زیان‌آور است؛ زیرا لبه‌های لثه به گونۀ سرشتی دارای نموری لیز و چسبنده‌ای‌اند. اندازۀ این نموری به اندازۀ چسبندگی لثه به دندان می‌باشد، دهان‌شویه‌های گرمازا این نموری را ازمیان‌می‌برند و انگیزۀ جداشدن لثه از دندان می‌گردند. دهان‌شویه‌های پودری گرم و گرمازا دیوارۀ دندان‌ها را زبر می‌کند و آن را برای نشستن چرک برویشان آماده می‌کنند. ازاین‌رو باید راهی جست که درخشندگی و همواری دندان‌ها ازمیان‌نرود تا زمینۀ سایش زودرس و نشستن جرم برویشان نشود. (حاوی، ج۳، ۱۱۳؛ سیری، ۱۰۳)

سپیدکردن دندان‌ها
سنگی ربایندۀ برگی مانند زبد البحر است، اگر با آن مسواک زده شود، دندان‌ها را سپید می‌کند. (فردوس،. ۴۱۰؛ سیری، ۳۰)
دارویی که دندان‌ها سیاه را بزداید: قنبیل ده درم‌سنگ، پلپل چهار درم‌سنگ، حماما سه درم‌سنگ، سادج هندی دو درم‌سنگ، مازوی سوخته هشت درم‌سنگ، بگویند و ببیزند و بدان مسواک کنند. جرجانی همانند آن را در اغراض دارد (ذخیره، خطی، ۷۴۰؛ اغراض، ۴۱۳؛ سیری، ۶۱۷)

بالاآوردن/ قئ
آنکه هر وقت که قی خواهد کرد، نخست دندان‌ها را چرب کنند پس قی کنند و هر شب وقت خواب دندان‌ها را به روغن چرب کنند تا بخار‌ها بر وی نگیرد. ذخیره، خطی، ۳۸۷؛ سیری، ۵۹۱.

بهداشت دندان‌ها
بهتر است از شکستن چیزهای سخت و بسیار جویدن خوراکی‌های سفت، چسبناک، کشدار مانند خرما و ناطف (نوعی حلوا) و مانند آن خودداری کنند و از بسیار بالاآوردن بپرهیزند که دندان را تباه می‌سازد. هم‌چنین سنون (دندان‌شویه‌ها) و مسواک را به گونه‌ای هماهنگ و میانه به کار برند و باید از چیزها‌ی کُند و کرخت‌کنندۀ دندان‌ها مانند یخ و آب یخ به ویژه پس از خوراک گرم دوری کنند. (منصوری، ۲۶۷؛ سیری، ۲۲۸).
بایسته است که دندان‌های آسیاب را با نخوردن چیزهای بسیار ترش پایید. کارهایی که دندان‌ها و لثه را استوار و نیرومند می‌سازد و دهان را خوشبو می‌کند: مسواک‌زدن با مسواکی که از نظر چگونگی چوب میانه باشد و دارای اندکی تلخی و بندآورندگی باشد و در کنار آن سعد و اذخر و زاگ سرخ باشد. همچنین بایسته است، در کاربرد مسواک زیاده‌روی نفرمایند؛ زیرا لثه را می‌خراشد و آن را تباه می‌کند و اندازۀ آن را کاهش می‌دهد و دندان‌ها را جنبان و لرزان می‌نماید. اگر خواهان پاک و درخشان‌کردن دندان‌های خود هستید، بهتر است که دندان‌ها با پارچه‌ای زبر به همراه دهان‌شویه‌های پاک و درخشان‌کننده مالش دهید. (کامل، ج۲، ۴۶؛ سیری، ۳۵۷)
راه‌های جلوگیری از افتادن دندان‌ها: مسواک‌زدن با کزمازک و زاگ بلور و گلنار و گل‌سرخ و صندل و آنچه به مانندشان است، را انجام دهند. بایسته است، از سرازیرشدن فزونی‌های فراوان از سر به سوی سینه جلوگیری کرد و افشرۀ جوشاندۀ خشخاشی با برخی دارو‌ها و دیاقود، به کار ببرد. اگر مادۀ آن تند باشد، باید شراب خشخاش ساده بنوشد. (معالجات، ج۲، ۴۶؛ سیری، ۲۹۹)
در مسواک‌کردن باید میانه‌وری کند، کاری نشود که درخشندگی می‌نای دندان را از بین ببرد، که از سرازیرشدن مواد و بخارهای بالارو از معده تأثیر می‌پذیرد. اگر مسواک‌زدن به اندازۀ میانه باشد، دندان را جلا دهد و نیرومی‌بخشد و گوشت میان دندان‌ها را سفت می‌کند و از کُندشدن آن جلوگیری می‌کند و دهان را خوشبو می‌گرداند. بهترین چوب مسواک آن است که گیرندگی و تلخی در آن باشد. (قانون، هه‌ژار، ج۳، ۳۳۹؛ سیری، ۴۸۷)

دگرگونی رنگ دندان
سببِ تغیّر لونِ دندان، یا بخاری باشد که بر ظاهر نشیند و دندان بدان آلوده شود، یا خلطی بد اندر گوهر دندان گذر یابد و غذای او گردد. درمان: بخار‌ها را به مسواک و سَنون زایل کنند. و اگر بخار‌ها به افراط باشد، نخست استفراغ‌ها کنند به ایارج فیقرا و قوقایا و حبّ صبر، پس سَنون به کار دارند. (اغراض، ۵۸۱؛ سیری، ۶۴۵)

 

منبع:دندانه