پوشش کامل خدمات سلامت دهان؛ چالش‌ها و راهکارها

 

دکتر بهاره طحانی
دکترای سلامت دهان و دندان‌پزشکی اجتماعی
استادیار دانشکده دندان‌پزشکی اصفهان

هدف اصلی نظام‌های سلامت دهان، حفظ و ارتقای سلامت دهان و دندان آحاد جامعه است. بخشی از این هدف از طریق استفاده مناسب و متناسب با نیاز، از خدمات درمانی- بهداشتی ارائه شده در نظام سلامت صورت می‌گیرد. در بسیاری کشورهای در حال توسعه «بهره‌بری» از خدمات سلامت دهان (utilization) محدود است و بنابراین نیازهای درمانی درصد بالایی از مردم بدون پاسخ و درمان باقی می‌ماند (Unmet need).
بهره‌بری از خدمات با تعداد ویزیت‌های دندان‌پزشکی در سال یا تعداد بیمارانی که در سال گذشته حداقل یک ویزیت دندان‌پزشکی داشته‌اند، تعریف می‌شود. این شاخص یکی از شاخص‌های مهم در نظام‌های سلامت دهان است و نقش به‌سزایی در طراحی و اصلاح سیاست‌گذاری‌های استراتژیک دارد. این شاخص بیانگر کارایی (efficiency) و اثربخشی نظام‌های سلامت در تخصیص عادلانه منابع است. بهره‌بری از خدمات سلامت چند بعدی است و مسایل شخصی وابسته به بیماران مانند درآمد، رضایت از کیفیت خدمات و نیز مشخصه‌های نظام‌های سلامت مانند تعرفه‌های دندان‌پزشکی و توزیع دندان‌پزشکان بر آن تاثیر دارد.
بیماری‌های دهان و دندان در افراد محروم جامعه شیوع بالاتری دارد؛ یعنی افرادی که نیازهای درمان‌نشده بیشتری نسبت به افراد با شرایط بهتر اجتماعی- اقتصادی دارند. آمار نشان می‌دهد در برخی کشورها معمولا ۷۰% افراد با سطح درآمد بالا حداقل یک مورد ویزیت دندان‌پزشکی در سال دارند و در مقابل ۳۰% افراد با سطح درآمد پایین‌تر نیز همین قدر. بنابراین نابرابری‌های اجتماعی در دسترسی به خدمات سلامت دهان و بهره‌بری از خدمات، مشکل اساسی در بسیاری از نظام‌های سلامت دهان در دنیا است.
نظام سلامت دهان در ایران نظامی ترکیبی شامل بخش دولتی و خصوصی است. بررسی‌ها نشان داده کمتر از ۱۰% خدمات سلامت دهان در بخش دولتی ارایه می‌شود. تا پیش از طرح دندان‌پزشک خانواده، این خدمات بیشتر متمرکز بر گروه‌های هدف ازجمله کودکان زیر ۶ سال وکودکان ۶-۱۲ ساله بوده است. سوال مطرح شده این است که اساسا چند درصد از خدمات پیش‌بینی شده برای جمعیت‌های تحت پوشش مراکز دولتی توسط آنها مورد استفاده و بهره‌بری قرار می‌گیرد و اصولا چه موانعی بر سر راه دریافت این خدمات وجود دارد؟
با وجود تلاش‌های بسیار و برنامه‌ریزی‌های پیشگیرانه و درمانی بر اساس نتایج آخرین پیمایش صورت گرفته در کشور، میزان شاخص dmft دندان‌های شیری در گروه سنی ۶ – ۵ ساله در کل کشور برابر ۱۶/۵ است. این شاخص به طور معناداری در روستاها بالاتر از مناطق شهری بوده است. سهم درصد دندان‌های شیری پوسیده از شاخص dmft به غیر از دو استان تهران و اصفهان ، بیش از ۸۰ % این شاخص را در بر می‌گیرد. این میانگین در برخی استان‌ها به ۹۷ % درصد نیز می‌رسد و سهم پوسیدگی از شاخص dmft در کودکان ۶ – ۵ ساله ساکن مناطق روستایی ۹۳ % است. دندان‌های پوسیده و درمان‌نشده مصداق نیازهای درمان نشده (Unmet need) است؛ طبق این طرح ۸۴ درصد کودکان ۶ – ۵ ساله نیاز درمانی دارند.
آمار مشابهی در کودکان ۱۲ ساله نیز گزارش شد: ۷۵ درصد کودکان ۱۲ ساله نیاز درمانی (عمدتا ترمیم دندان‌های پوسیده) دارند. در این ارزیابی تفاوت زیادی بین نیاز کودکان روستایی (۷۹%) و کودکان شهری (۷۲%) وجود داشت. همچنین قابل توجه است که نیاز درمانی کودکان ۱۲ ساله در ۱۰ استان کشور بیش از ۸۰ درصد گزارش شده است. در کودکان ۱۵ ساله نیز مشخص شد تنها ۲۴% این کودکان نیاز درمانی دندان‌پزشکی ندارند.
یکی از اهداف پیش‌بینی شده برای افق ۱۴۰۴ سلامت دهان، پوشش کامل و صد در صدی خدمات است. هدفی که با توجه به وضعیت فعلی نیازهای سلامت دهان و دندان، همتی جمعی و برنامه‌ریزی دقیقی را، با توجه به تجربیات موفق در دیگر کشورها و توجه به امکانات بومی کشور خواستار است. موانع اصلی بر سر راه جمعیت‌های تحت پوشش برای دریافت خدمات باید شناسایی شود و امکانات و منابع انسانی و فیزیکی لازم برای ارایه خدمات با کیفیت باید پیش‌بینی شود. اطلاع رسانی کافی و مناسب باید در جمعیت‌های تحت پوشش صورت بگیرد و افراد باید شناخت مناسبی از امکانات درمانی و پیشگیرانه در مراکز دولتی پیدا کنند.
در مطالعه‌ای در فنلاند پیشنهاد شده است که برای پوشش بیشتر خدمات در بخش دولتی باید ارایه دهندگان خدمات در این بخش افزایش پیدا کنند. همچنین سیستم‌های فراخوان در مناطق شکل بگیرد و بیمارانی که نیازهای درمان نشده دارند، به طور مناسب و سیستماتیک به مراکز ارایه خدمت ارجاع شوند؛ در عین حال نیز تعرفه‌ها تعدیل شده و پوشش خدمات پایه دندان‌پزشکی در بیمه‌ها افزایش یابد.
در حال حاضر طرح دندان‌پزشک خانواده در مناطق روستایی و شهرهای کوچک می‌تواند ابزار مناسبی برای بالا بردن پوشش خدمات باشد به شرط آن که نظارت کافی از سوی وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی بر کیفیت خدمات صورت گیرد و از سیستم‌های پرداختی چون «پرداخت مبتنی بر عملکرد»(Pay by performance) استفاده شود و در کنار آن از سیستم‌های فراخوان و ترغیبی نیز برای بیماران نیازمند کمک گرفته شود.

منبع:دندانه