بهداشت دهان ودندان و سفیدکردن دندان‌ها در دوران امام رضا(ع)

 

دکتر رفیع کافیه

رساله ذهبیه نام کتابی است منتسب به حضرت امام علی‌ابن موسی رضا(ع) که با عناوین دیگری همچون رساله مذهبه و طب‌الرضا نیز نامگذاری شده و نسخه‌های متعددی از آن، یا ترجمه و شرح آن عمدتاً در طول ۴۰۰ سال اخیر نوشته شده و در کتابخانه‌های مختلف موجود است.
اینکه آیا واقعاً حضرت به درخواست مأمون خلیفه عباسی در زمینه حفظ الصحه مطلبی نگاشته باشند، ممکن است واقعیت داشته باشد اما اینکه رساله ذهبیه موجود، نگاشته حضرت امام رضا (ع) باشد، بعید به نظر می‌رسد.

نبودن ذکری از وجود این کتاب نزد متقدمین، محدثین و فقدان اشاره‌ای از سوی ائمه‌اطهار، تردیدها را افزون می‌نماید. حتی شخصیت‌هایی که به نقل مطالب بهداشتی در آثار خود همت می‌گمارند، نظیر شیخ صدوق و سید بن طاووس، از این کتاب نقلی به میان نیاورده‌اند.

اما نظر به سابقه این کتاب و توجه ارادتمندان اهل بیت و نگاه به یک کتاب قدیمی در عرصه طب سنتی و به‌خصوص مبحث حفظ الصحه و کارهای جانبی و عالمه محققین قابل توجه و بررسی است.

رساله ذهبیه شامل مجموعه‌ای از توصیه‌ها و رهنمودهای طبی عمومی و آموزه‌های بهداشتی است. رساله با آداب غذا خوردن آغاز می‌شود و با تأثیر جوشاندن مواد غذایی ادامه می‌یابد و توصیه‌های مختلف در زمینه عدم افراط و تفریط در غذا خوردن و آداب استحمام ادامه می‌یابد. در بخشی از رساله، نحوه سفر و ویژگی‌های مسافر و مراعات بعضی امور برای مسافران گوشزد می‌شود. در ادامه رساله به موارد مختلفی از مطالب در مورد قوای نفسانی و اخلاط چهارگانه و توصیه‌هایی در بهداشت سر، گوش، چشم، بینی و دهان می‌پردازد.
رساله در فرازی از خود حاوی مطالبی در مورد خواب، استراحت و آرامش اشاره دارد. در انتهای رساله به مطالبی از آداب مقاربت و راهنمای جنسی اشاره گردیده است.

آنچه در زیر می‌آید مطالب بهداشتی در حوزه دهان ودندان از رساله ذهبیه است:

«بدان که بهترین موادی که می‌توان با آن دندان را مسواک کنی (مواد قابض که مقداری آب درساختار آن می‌باشد) و آن چوب یا لیف اراک است که در آن مواد تقویت‌کننده لثه و زداینده جرم دندان است، دندان‌ها راجلا می‌دهد، دهان راخوشبو می‌کند، لثه را محکم می‌سازد و در عین حال سودمند برای جلوگیری از پوسیدگی دندان‌هاست. اگر اعتدال و میانه‌روی انجام گیرد، زیاده‌روی در مسواک دندان‌ها را نازک کرده و ریشه آن‌ها را ناپایدار و سست می‌سازد.»

«کسی که می‌خواهد دندان‌هایش سالم بماند، شاخ گوزن را گرفته و بسوزاند و از گز مازج و سعد کونی و گل سرخ و سنبل‌الطیب از هرکدام به مقدار مساوی گرفته با یک‌چهارم نمک اندرانی همه را نرم کوبیده و بساید و پودر به‌دست آمده را به عنوان ماده دندان‌شوی مصرف نماید، دندان‌ها را حفظ می‌کند.»

«کسی که می‌خواهد دندان‌هایش سفید و براق شود، مقداری نمک اندرانی و به همان مقدار از کف دریا، هر دو را سائیده و به دندان‌ها بمالد.»

اما آنچه در مورد لیف و چوب اراک در متن اشاره شده، نگاهی به اطلاعات موجود در کتاب گیاهان دارویی و گیاه درمانی بیندازیم نام فارسی درخت مسواک، غیر ازمسواک، چوج است نام علمی آن salvadora persica و نام عمومی آن mesvak. misvak نام عربی آن شجره المسواک و اراک نام فرانسوی آن mesuak و نام آلمانی آن Senfkorn است.
درخت مسواک در حقیقت درختچه‌ای است به ارتفاع متوسط ۳ متر که شاخه‌های زیادی دارد و این شاخه‌ها به سمت زمین خمیده هستند و دارای پوستی نسبتاً شفاف، به رنگ سبز کمرنگ تا تقریباً سفید هستند. این گیاه همیشه سبز، برگ‌های بیضی، نوک تیز و به رنگ سبز تیره دارد. مناطق مهم رویش این گیاه درجهان جنوب آسیا، ایران، مصر، هندوستان و حبشه است و مهم‌ترین نواحی رویش آن در ایران لار، بندرعباس میناب، مکران و چاه‌بهار است.
مهم‌ترین ترکیبات ریشه، ساقه و برگ گیاه شامل فلاونوئیدها، ساپونین، تانن، ترکیبات گوگردی، بنزیل ایزوتیوسیائید، ترکیبات کلراید، فلوراید، کلسیم و سیلسیم است.

اثرات مهم قسمت‌های مختلف گیاه اثر ضد میکروبی قوی و گسترده بر روی انواع میکروارگانیسم‌هاست ازجمله تأثیر بر ارگانیسم‌های غیر هوازی مانند استرپتوکوکوس موتانس که باعث پوسیدگی دندان است، انتخابی وایده آل است.
اثر ضد زخم چوب مسواک مربوط به وجود فلاونئید و تانن موجود این گیاه مربوط است، اثر دترجنت یا پاک‌کنندگی و ضد جرم دندان به دلیل کلراید قابل توجه موجود در چوب مسواک بوده و از تشکیل جرم جلوگیری می‌کند. اثر ضدپوسیدگی آن به دلیل فلوراید قابل توجه به همراه ترکیبات گوگردی، تاننیوایزوتیوسیانید موجود در ساقه گیاه است.

تحقیقات زیادی درباره خواص درمانی گیاه مسواک انجام گرفته است که در مقالات علمی قابل دسترس است. بیش از دویست تحقیق مختلف بر روی مواد و اثرات جالب توجه مسواک انجام گرفته که از خواص منحصر به فرد آن خبر می‌دهد.

پیغمبر عظیم الشان اسلام، حضرت محمد (ص) اولین معرف و توصیه کننده این چوب در بهداشت دهان و دندان بوده‌اند؛ در حالی که قبل ازآن مسواکی وجود نداشته است و این تعجب‌آوراست.
برای مطالعه بیشتر در این موضوع می‌توانید به کتاب مصور تاریخ پنج هزار سال دندان‌پزشکی چاپ آمریکا ص ۵۱ مراجعه فرمائید.

باتوجه به اینکه نام ایران (پرسیکا) توسط لینه، گیاه‌شناس معروف جهان در حدود چهارصد سال قبل روی این گونه گیاه گذاشته شده است، ایرانی بودن این گیاه مشخص می‌شود. مطالعات گیاه‌شناسی نشان می‌دهد این درخت بومی ایران بوده و سپس به کشورهای همسایه از جمله عربستان انتشار یافته است.

در کشورهای عربستان سعودی و بعضی کشورهای عربی دیگر قطعات حدود ۱۰ سانتی‌متر به صورت بسته‌ای ۵۰ تا ۱۰۰ عدد به وفور به‌فروش می‌رسد و اصولا یکی ازسوغاتی‌های زائرین در سال‌های گذشته همین چوب مسواک بوده است. هر قطعه از آن به مدت یک روز در آب قرارگرفته و سپس پوست همان قسمت جدا می‌شود. به این ترتیب فیبرهای طولی این ساقه به شکل مسواک در می‌آید که آن را به آرامی بر روی دندان‌ها می‌کشند. با این عمل ضمن مسواک شدن دندان‌ها مواد مختلف این چوب درب زاق حل شده و آثار مختلف آن در دهان، لثه و دندان آشکار می‌شود. همچنین از فیبرهای نازک ساقه جهت خلال کردن دندان استفاده می‌شود.

در سال‌های ۷۰-۷۱ که بنده دانشجوی دندان‌پزشکی بودم، استاد ارجمندم جناب دکتر محمدحسین صالحی سورمقی، استاد دانشکده داروسازی، دهانشویه‌ای را فرموله کردند که ماده اصلی آن عصاره چوب مسواک می‌باشد و می‌تواند خواصی مشابه با چوب مسواک در دهان و دندان ایجاد کند. این دهانشویه به افتخار نام ایران و با استفاده از نام علمی گیاه «برسیکا» نامگذاری شد که در حال حاضر به وفور در داروخانه‌های کشور قابل دسترسی است.

توضیح برخی عبارت موجود در مقاله:

شاخ: توخالی است و از آن به‌عنوان سلاح نیز استفاده می‌شود. از سوخته آن در طب سنتی استفاده می‌شود.
گزمازج: میوه درخت گز است، طبع آن سرد و قابض است، دندان را از خورده شدن و جنبیدن نگاه دارد ( ابوریحان)
سعد کوفی: نوعی نبات مورد استفاده درطب سنتی
کف دریا: زبدالبحر، نوعی ماده حاوی کربنات کلسیم دارای خاصیت سایندگی
نمک اندرانی: نمک سنگ بلوری

منبع:دندانه